Antero Helasvuo, een goede vertaler is ons ontvallen

Op 16 januari van dit jaar (2023) is op 81-jarige leeftijd mijn vriend Antero Helasvuo overleden. Hij was, zoals ik in het bovenschrift ook vermeld, een goede vertaler, iemand die dus in de Finse taal uit een andere taal, in ons geval het Nederlands, het een en ander duidelijk maakt, wat voor de lezer(es) interessant kan zijn en een andere kijk kan geven op bepaalde zaken die tussen deze landen spelen. Het gaat dus heel duidelijk over de relatie tussen onze twee landen, Finland en (de) Nederland(en), iets waar we al jaren over denken en schrijven.

In de Helsingin Sanomat en andere media werd dit verlies van een goede vertaler al uitgebreid herdacht, maar in ons geval wil ik dat alles niet herhalen, maar wel wijzen op een aspect in zijn werk dat heel duidelijk de relatie tussen Nederland, Vlaanderen en Finland, dus ons met name, zonder meer moet raken. Dat aspect is het typisch Nederlandse in zijn werk. In HS wordt gekopt: ‘Suomentaja ylitti monta rajaa’, deze verfinser overschreed menige grens! Met dat laatste worden de grenzen van de taal bedoeld: hij vertaalde vooral uit het Engels en het Nederlands; maar ook inhoudelijke grenzen zijn er bedoeld: hij raakte namelijk in zijn vertalingen allerhand (thema’s) aan: bijvoorbeeld bestsellers uit de Nederlandse literatuur, ook boeken met psychologische of sociale achtergrond, muziekpedagogie, geschiedenis van nu en toen, schilderkunst en ga zo maar door. Lang heeft hij voor het medium tv gewerkt, als assistent bij films, filmseries, bij documentaires, bij actuele berichten en vooral ook als vertaler van kinderprogramma’s, geliefd bij Finse kinderen uit die tijd (mijn kinderen!) in een periode, dat de tv nog haar mogelijkheden een het zoeken was. Antero zocht mee! Cameragebruik heeft hij gestudeerd, als vertaler is hij niet eens opgeleid, dus dat heeft hij uit de praktijk en door veel lezen geleerd, en hoe! Als autodidact, en een goede zelfs! Het Nederlands bijvoorbeeld had hij toen hij nog jong was spelenderwijs en soepel in de omgang in Antwerpen geleerd, waar hij een tijdlang gewoond en rondgekeken of beter rondgeluisterd heeft en waar hij graag en telkens naar terugkeerde. Vlaams Nederlands dus in de eerste plaats, maar ook vooral rijk en goed algemeen Nederlands, geaccepteerd in noord en zuid.

De laatste jaren heeft hij vooral uit het Engels vertaald, dikke Engelse boeken, over actuele, historisch belangrijke onderwerpen zoals holocaust en goelag. Maar daarover wil ik het hier eigenlijk niet hebben. Gerlukkig heb ik ook via Antero kortgeleden (eind 2021) een in Nederland uitgegeven internationaal vertaalwerk cadeau gekregen: ‘De Dikke Awater’, een in Nederland beroemd en uitgebreid (en moeilijk) gedicht van Martinus Nijhoff, ’translated into 22 languages’ waarvan Antero uiteraard de Finse vertaling heeft verzorgd. Dus het Nederlands was er bij hem echt niet bij ingeschoten. Al moet ik tussen neus en lippen door wel zeggen dat er de laatste tijd jammer genoeg minder en minder Nederlandstalige teksten vertaald worden. Waarom weet ik niet goed, maar de schuld ligt zeker niet bij de vertalers; misschien echter wel, omdat er gewoon weinig te melden is, maar dat denk ik eigenlijk niet. Waarschijnlijker lijkt mij: dat zoiets gebeurt uit overwegingen van spaarzaamheid, want zaken zijn zaken, geld is geld. Bestsellers worden immers in Finland vertalingen uit het Nederlands niet zonder meer, daar zijn de thema’s wellicht te Nederlands en anders voor. Akkoord, Herman Koch en Renate Dorrestein zijn de laatste jaren wel regelmatig vertaald, maar er zijn echter dunkt me op het vlak van de literatuur toch wel meer schrijvers te noemen, die dezelfde of betere kwaliteit Nederlands en meer inhoud te bieden hebben. Maar dit tussen haakjes.

Begonnen is Antero met het vertalen vanuit het Nederlands in het Fins ‘in opdracht’, voor de teevee, waar hij als assistent werkte. Met name (vooral in het begin) bij vertalingen van Nederlandstalige kinderprogramma’s, die in de jaren zeventig en tachtig internationaal populair werden of waren. Antero had waarschijnlijk terloops bij een kop koffie of wat sterkers gezegd, dat hij het Nederlands als taal beheerste, omdat hij lange tijd met zijn talenaanleg in Antwerpen gewoond had, en zijn chef Sakari Salko had dit opgepikt en hem gevraagd, of hij zulke programma’s dan voor de Finse teevee wilde vertalen. Want kindertaal is niet zonder meer gemakkelijk te vertalen! Dat wilde hij wel en hij heeft dat jarenlang goed en tevredenstellend naast ander werk als het vertalen van Star Trek gedaan. Later is hij min of meer voor de teevee verantwoordelijk geworden voor allerhand korte of actuele berichten, die in het Nederlands gesteld of gesproken waren. Tot zijn pensioen heeft hij dus veel en regelmatig voor de teevee gewerkt. Vooral later dan heeft Antero zich meer beziggehouden met uitgebreidere teksten uit Nederland en Vlaanderen, literatuur of non-fiction.

In 1997 heeft hij het bekende muziek-pedagogische of muziek-psychologische boek van Dolf Grunwald, ‘De Muziek van de Speler’ ,’Anna persoonallisuutesi puhua’, voor de Sibeliusacademie vertaald. Jaren later (in 2001) is hij daarmee verder gegaan met het boek van Ans Samama, ‘Musiceren zonder Pijn’ , ‘Vireästi musisoimaan! Soita ja laula ilman kipua ja särkyä’, ook voor de Sibeliusacademie. Dat heeft goed gewerkt!

Toen is hij wat het vertalen betreft op een heel ander spoor gaan rijden. In 2002 heeft Antero het toen in Nederland geruchtmakende boek vertaald van de Pakistaans-Nederlandse Hameeda Lakho (in samenwerking met tekstschrijfster Magda van der Rijst), ‘Verborgen Tralies’, ‘Näkymättömät kaltarit’. Dat boek ging over het leven tussen twee culturen in en de problemen daarvan, vooral kindermishandeling. Het vervolg op dit boek, ook vertaald door Antero Helasvuo, is ‘Gebroken Cirkel’, ‘Äidinkohtaaminen’, ook indrukwekkend en veel besproken. Dit boek gaat over het gezinsleven tussen twee culturen. Het is een gebied, dat internationaal actueel is en tevens toekomst heeft en bijvoorbeeld in de Nederlandse literatuur zelf al ver ontwikkeld is: de migrantenliteratuur. Jammer, dat juist daarvan nauwelijks iets vertaald is in het Fins. Hier is sprake van integratie en natuurlijk ook de botsing der culturen, wat op dit moment overal in Europa plaatsvindt.

In 2005 is Antero verdergegaan met het vertalen (moeilijk!) van Matthijs van Boxtel, ‘Encyclopedie van de Domheid’, ‘Tyhmyyden ensyklopedia’, een wonderlijk boek, over domheid als motor van de cultuur. Het is een veel vertaald boek en zet aan tot nadenken. In 2008 heeft Antero ook een langere tekst over de Nederlandse kunstgroep (met bijvoorbeeld Karel Appel) vertaald, maar deze tekst heb ik jammer genoeg nooit in handen gehad, het is weer een bewijs, met hoeveel verschillende tekstsoorten Antero zich heeft bezighouden. Met succes overigens.

Pas in 2012 is uiteindelijk de Nederlandse bestseller van 2006, ‘Boven is het Stil’, ‘Isä muuttaa yläkertaan’, van Gerbrand Bakker in Finse vertaling verschenen. Naar mijn smaak een oer-Hollandse roman, een ongelofelijk nuchter, zo niet hard, maar ook uiterst sober en bijzonder boeiend geschreven boek, dat indirect bijvoorbeeld ook het toen actuele thema van homoseksualiteit behandelt, of beter gezegd op een uiterst sympathieke manier geïntrigeerd aanstipt. Achteraf heb ik Antero gevraagd of dit boek ook in Finland een bestseller geworden is, maar het antwoord luidde min of meer: Nee! Misschien omdat het boek te sterk oer-Hollands is, het speelt zich namelijk af in het kale en vlakke Noord-Hollandse polderlandschap en is vooral sterk calvinistisch streng gekleurd. Toch is het boek naar mijn smaak zonder meer een aanrader en het is goed dat het in het Fins zo mooi vertaald is. Een schot in de roos dus. Een andere, dit keer Vlaamse bestseller is ook door Antero vertaald: David Van Reybrouck, ‘Congo’, ‘Kongo’), ‘Een geschiedenis’, in 2010 in België en Nederland uitgegeven, en in 2013 in het Fins vertaald. Dit is nou een indrukwekkend en modern geschreven boek met als gedeeltelijke basis (á la Beevor) vele korte persoonlijke interviews over de actualiteit van die beruchte Belgische kolonie met zijn problematische geschiedenis, waar niet alles (dus veel niet!) rozengeur en maneschijn was en is. David neemt geen blad voor de mond, wat ook bleek uit de boeiende lezing die hij gehouden heeft, toen het vertaalde boek in Helsinki aan het lezerspubliek werd voorgesteld. Ik heb het boek graag en in een ruk uitgelezen en als Nederlander kan ik alleen maar zeggen: ik heb er heel veel van geleerd. Fijn zo!

Kort geleden (2020) heeft hij natuurlijk het autobiografische boek van Herman Koch, ‘Finse Dagen’, ‘Suomen päivät’, vertaald, een boek dat gedeeltelijk over Kochs jeugdavonturen in het noordelijke, winterse Finland gaat, maar niet alleen maar daarover. Daarom maakte het boek op mij een enigszins rommelige indruk.

Tenslotte: behalve ‘Awater’ van Martinus Nijhoff heeft Antero Helasvuo ook wat gedichten van Arjen Duinker, zijn lievelingsdichter, gepubliceerd, maar gedichten zijn moeilijk te vertalen en vooral te verkopen, dus deze kant van vertalen heeft Antero maar weinig beoefend. Doet er verder niet toe, indrukwekkend is wel wat hij zoal vertaald heeft na zijn pensioen, in 2006 denk ik. Daar zijn we hem in ieder geval heel dankbaar voor. Ik persoonlijk ben hem ook dankbaar, dat hij mijn boek over Paloniemi (2015) voortreffelijk heeft vertaald, dat was meer dan een vriendendienst, dat was gewoon heel fijn en goed.

Een opmerking tot slot: de invloed van vertalingen uit het Nederlands naar het Fins is te weinig ter sprake gekomen in het bekijken en beschrijven van de relatie tussen Nederland en Finland. Jammer eigenlijk, want juist deze activiteit heeft veel, zo niet alles te maken met de manier van denken over elkaar in en over de twee (eigenlijk drie) landen, waar we het in de relatie tussen die landen over hebben gehad. Vandaar, dat ik hier wat uitvoeriger ben ingegaan op die betekenis voor mij, maar ook over de betekenis ervan voor de Finnen in het algemeen. Een klein teken van die onderwaardering is bijvoorbeeld, dat de schrijver van boeken altijd uitvoerig vermeld en belicht wordt, maar dat de vertaler van de tekst vaak alleen maar met name vermeld wordt en daarmee basta. Jammer maar waar.

Petrus Starmans