Alweer Anne Frank, hè nee, dat weten we toch al lang, zal de een zeggen. De ander fluistert: ja, want wellicht is er in 2010 toch wel iets nieuws over Anne Frank te vertellen, bijvoorbeeld wat de Finse perceptie van deze historisch symboolfiguur van de jodenvervolging tijdens de tweede wereldoorlog betreft. De lezer/es hoeft geen angst te hebben, dat ik het verhaal van het begin af aan weer ga vertellen, dat kennen we al … ofschoon … lees alleen laten we zeggen de biografie van Melissa Müller, Das Mädchen Anne Frank (1998) / Anne Frank, elämäkerta (1999) / Anne Frank, de biografie (1998), er maar weer eens op na. Wellicht staat daar toch wat nieuws in. Maar goed … de reden dat ik nu weer eens op het thema Anne Frank terugkom, is, dat – ten eerste – Anne Frank de laatste tijd weer regelmatig in de Finse media verschijnt, dat – ten tweede – vanwege het vijftigjarig jubileum van het Anne Frank Huis een uitvoerige en gloednieuwe site in vele talen (dus ook in het Fins) is opgezet, die veelbelovend is en vooral jonge gebruikers de juiste weg wijst in deze uitgebreide materie en dat – ten derde – er weer een nieuw boek (uit het Engels vertaald, ook in het Nederlands verschenen) in het Fins is verschenen, dat de moeite van het bespreken waard is. Dat zijn dus de drie zaken, waar ik het hier over wilde hebben.

Om – ter inleiding – iets te citeren, dat laat zien, hoe alert de media en het lezerspubliek in Finland is (wat het genoemde thema Anne Frank betreft) het volgende: zelfs een onlangs gevonden nieuwjaarskaart van Anne is de moeite van het vermelden in een waardevol Fins tijdschift waard. In Historia 11/2008 lees ik onder ‘korte nieuwsberichten’ op bladzijde zes: “Anne Frankin uudenvuodenkortti. Hollantilainen opettaja on löytänyt Anne Frankin allekirjoittaman uudenvuodenkortin. Frank oli lähettänyt kortin kahdeksanvuotiaana ollessaan vierailulla isöäitinsä luona Saksassa vuonna 1937. Aidoksi todettu kortti löytyi antikvaariaatista Naardenista.” / ” Nieuwjaarskaart van Anne Frank. Een Nederlandse leraar heeft een door Anne Frank ondertekende nieuwjaarskaart gevonden. Frank heeft als achtjarige de kaart verstuurd tijdens een bezoek bij haar oma in Duitsland in het jaar 1937. De als authentiek erkende kaart werd gevonden in een antiquariaat in Naarden.” Overigens ook bijvoorbeeld Iltalehti berichtte hierover en zelfs in het nog te bespreken boek van Carol Ann Lee wordt het feit vermeld.

1) Ten eerste. In 2008 werd in de internationale media de kastanjeboom op de binnenhof voor de ramen van het Achterhuis van Anne Frank uitvoerig besproken. De boom komt voor in het dagboek (bijvoorbeeld op 23 februari 1944) en is daarom als symbool van hoop op telkens nieuw leven ‘heilig’ verklaard. De vakmensen in Amsterdam zeiden in 2008 al, dat de boom gekapt moest worden, vanwege gevaar van omvallen bij harde wind. Overal toen protest uiteraard en uiteindelijk werd de boom verstevigd nog een kans gegeven. Maar de vakmensen kregen gelijk, tijdens een storm dit jaar op 23 augustus is de boom inderdaad omgewaaid (zonder gelukkig ernstige schade te veroorzaken) en nu is dit symbool dus weg, of we dat nu willen of niet. Jammer maar waar. Dit werd uitvoerig in Iltalehti – met foto’s en al – bericht, maar ook in HS, bij Yle.fi en bijvoorbeeld in Kainuun sanomat. Internationaal opgemerkt nieuws was het duidelijk! De kastanje is kennelijk zo beroemd, dat zaad ervan nu na lange quarantaine zal ingezaaid worden in de tuinen van het Witte Huis. Barack Obama en zijn vrouw zullen er dus nog wel plezier aan beleven, hoop ik, in ieder geval zijn jonge dochters. Overigens heb ik dit laatste nieuws niet in Finse maar wel in Nederlandse bronnen gevonden.

Op 13 januari 2010 werd de dood van de honderdjarige Miep Gies gemeld, in HS en ook elders. “Anne Frankin päiväkirjan pelastaja kuoli satavuotiaana/De redster van het dagboek van Anne Frank stierf als honderdjarige.“ Miep Gies was inderdaad een centrale figuur in het Frank-drama en Gies’ boek (in samenwerking met Alison Leslie Gold) van 1987 ‘Anne Frank Remembered’ (met documentaire film en voorts als boek in het Fins vertaald in 1988 onder de titel ‘Anne Frank, suojattini’/Anne Frank, mijn beschermelinge) en tevens zijn de gegevens over Anne, die Miep Gies in talloze interviews heeft doorgegeven, nog steeds een van de belangrijke uitgangspunten voor biografieën. À propos, de biografie van de Engelse Carol Ann Lee uit 1997 is in 2010 in het Fins opnieuw uitgegeven onder de titel ‘Anne Frank. 1927-1945’. In het Nederlands (en later pas in het Engels) verscheen het (als eerste versie) in 1998 en 1999 met als titel: ‘Pluk rozen op aarde en vergeet mij niet. Anne Frank. 1929-1945’ / ‘Roses from the Earth: The Biography ofAnne Frank’. Nou, wat dat vergeten betreft, kunnen we wel zeggen, dat Anne Frank meer dan vijftig jaar na datum internationaal nog steeds niet vergeten is, integendeel. Goed, maar over deze herdruk verder onder ten derde.

Het feit dat het Anne Frank Huis op 3 mei 2010 vijftig jaar oud werd, is de media ook niet ontgaan. In Iisalmen sanomat stond zelfs een heel verhaal erover met allerlei uitleg erbij. Niet onvermeld bleef daarbij uiteraard, dat Koningin Beatrix persoonlijk het vijftigjarig jubileum mee kwam vieren en ook, dat de dagboeken van Anne Frank nu definitief en uitvoerig te bekijken zijn in het Anne Frank Huis in Amsterdam, met goedkeuring van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.

2) Ten tweede. Omdat het Anne Frank Huis op 3 mei 2010 vijftig jaar bestond, heeft de Anne Frank Stichting een zeer goede site ontwikkeld voor jonge mensen, in de eerste plaats om nader kennis te maken met Anne Frank, haar leven en haar lotgevallen, maar voorts tegelijk met de Tweede Wereldoorlog (waar de Finse oorlogen ook een plaats in gekregen hebben), die tevens uitvoerig aan bod komt. Ter gelegenheid van de 50ste verjaardag van het Anne Frank Huis is er al een pedagogisch bedoeld boek verschenen, dat ik wel in handen heb gehad, maar nog niet gekocht: ‘Het leven van Anne Frank (in stripvorm) – de grafische biografie’ door Eric Heuvel (in samenwerking met de Anne Frank Stichting getekend en van tekst voorzien).

De Anne Frank Stichting heeft natuurlijk al langere tijd een goede site in zes talen (www.annefrank.org), die door deskundigen telkens wordt bijgewerkt, die zeer overzichtelijk is, maar die niet speciaal bedoeld is voor de schoolgaande jeugd, voor het geschiedenisonderwijs of de tegenwoordige behoefte aan geleide werkstuk-mogelijkheden. Om deze lacune te vullen heeft de Stichting nu een nieuwe site in – als ik het goed geteld heb – 20 talen gelanceerd, ook in het Fins en Zweeds, die uitgebreid en verantwoord materiaal aanbiedt voor het zich verdiepen in de thema’s Anne Frank, de tijd eromheen, de Tweede Wereldoorlog en vooral het thema ‘vervolging’, o.a. de jodenvervolging( maar ook bijvoorbeeld de vervolging van zigeuners, homoseksuelen en invaliden). Het adres ervan is www.annefrankguide.net. Via een goede ‘site-inhoud’ (‘sivukartta’) krijg je een voortreffelijk overzicht van de behandelde thema’s. Heel positief vind ik ook de uitgebreide ‘woordenlijst’ (‘sanasto’), die op zich al leerlingen/studenten, die wat afweten van de hoofdthema’s ‘Anne Frank’ en ‘De Tweede Wereldoorlog’, direct verder kunnen helpen. Het is een moderne site met tamelijk veel beeldmateriaal, zelfs een paar video-clips en vooral korte, duidelijke, verantwoorde en inspirerende teksten met ruime doorklik-mogelijkheden naar samenhangende onderthema’s. Het team achter de site is vakkundig, zowel wat de inhoud als wat de pedagogische presentatie van de thema’s betreft.

Nu ter oriëntering een paar slagzinnetjes, die ik tijdens het van links en rechts en van boven naar onder bekijken van de site heb genoteerd: het betreft telkens korte, goed geformuleerde en begrijpelijke stukjes, vaak treffend geillustreerd; er is veel verhelderend materiaal bijeengebracht; het geheel is goed en breed opgezet, behandelt niet alleen Anne Frank en haar familie, maar ook de wereld eromheen, Nederland, Duitsland, de jaren dertig, de jaren veertig, het dagboek, de vervolgingen (niet alleen de jodenvervolging!) etc.; de site is in vele talen opgezet, dus bedoeld voor het geïnteresseerde buitenland, vooral dan voor onderwijs-instituten; het geheel is overzichtelijk en steeds dieper verdervoerend, zo de lezer dat wil, dus de scholier/student kan ophouden waar hij/zij wil en kan gemakkelijk ook een speciaal thema uit het geheel pikken, zonder te verdwalen. Zelfs wordt er voor werkstukken op school of elders vanuit Amsterdam hulp aangeboden, een werkstuk kan via deze site van de Anne Frank Stichting gemaakt, opgeslagen en eventueel ook gepubliceerd worden ter lering van anderen waar ook ter wereld. Ook al heb ik het nog niet uitgeprobeerd in school of groep, mij dunkt als geroutineerd en ervaren docent, dat de site goed is en werken zal. Maar het eist wel een gemotiveerde inzet, van de docent en van de student. Maar ja, als je een goed werkstuk wilt afleveren, dan lijkt me dat een normale zaak. Ik schat de leeftijd van doelgroep tussen de vijftien en vijfentwintig. En … zelfs ik, als gepensioneerd lector, geniet van de site en heb er zelfs het een en ander waardevols bijgeleerd .

3) Ten derde. Bij een nieuw verschenen Fins boek met het thema Frank wilde ik kort even stil blijven staan. Het betreft hier de biografie van Carol Ann Lee, Anne Frank, 1929-1945.

In 2009 verscheen in Nederland de vertaling – op basis van een grondig bijgewerkt en geactualiseerd manuscript – van het boek van Carol Ann Lee, ‘Anne Frank: 1929-1945. Het leven van een jong meisje’. Lee is een Brits schrijfster, en de ondertiteling van deze herschreven biografie (van 1998) draagt in het Nederlands als typerende ondertitel: ‘De definitieve biografie’. Dat is misschien wat veel gezegd, maar toch, ondanks de bezwaren wat de eerste versie van dit boek en vooral de theorie over het verraad betreft (wat in de bijgewerkte versie vrijwel weggelaten is) … zo grondig en uitgebreid gedocumenteerd is er over Anne Frank tot nu toe niet geschreven. Om de tekst van historiek.net (bij de bewerkte herdruk) te citeren: “Carol Ann Lee werd met name bekend door haar boeken over de familie Frank. Tien jaar geleden bracht ze ’Pluk rozen op aarde’ uit, de enige biografie van Anne Frank die werd onderschreven door het Anne Frank Fonds. In de periode hierna schreef Lee verschillende boeken over de holocaust, en over de familie Frank in het bijzonder. Op de tachtigste geboortedag van Anne Frank bracht ze de ‘definitieve’ biografie van Anne Frank uit. Het boek bevat onder meer nieuwe interviews met mensen die Anne Frank gekend hebben; niet eerder gepubliceerde foto’s van Anne Frank; niet eerder gepubliceerde brieven en documenten, waaronder de onlangs ontdekte brieven van Otto Frank waarin het hele verhaal van de wanhopige poging van de familie om weg te komen uit Amsterdam in 1941; nieuwe informatie over het leven van de Franks voor de oorlog, in het Achterhuis en in de kampen; het verhaal van Annes ‘ware liefde’ Peter Schiff; het verhaal van het verraad. Volgens Buddy Elias, een neef van Anne Frank, is de Britse auteur van de vele schrijvers en historici die ooit over Anne Frank schreven, het best geïnformeerd.” Veel hieraan toe te voegen heb ik eigenlijk niet. Deze flaptekst klopt wel. De Finse vertaling ervan uit het Engels is verschenen in 2010 onder de titel: Carol Ann Lee: ‘Anne Frank: 1929-1945’. De vertaling is goed en verzorgd, al is het toch wel irriterend, dat te veel Nederlandse en Duitse termen onnodig in het Finse taalsysteem met verbuiging en al zijn opgenomen, ook waar dit niet normaal of zelfs een beetje vreemd aandoet. Twee voorbeelden:’ … Ordnungsdienstin (juutalaisen poliisin) …’, waarom niet : ‘… juutalaisen poliisin (‘Ordnungsdienst’) …’, dan blijft het Duitse woord als eigen woord beter en natuurlijker bewaard, met eventueel een voetnoot erbij wat de betekenis ervan betreft. Een ander voorbeeld is een Nederlands: ‘… Bureau Joodse Zakeniin …’, waarom niet ‘ … juutalaisasioiden toimisto (‘Bureau Joodse Zaken’) …? Maar goed, zoals gezegd, dit soort kleinigheden storen in deze vertaling niet erg. Indrukwekkend wordt in de uitgebreide proloog van het deel van het boek de dood van Margot en Anne in het kamp Bergen- Belsen (goed gedocumenteerd) beschreven, en in hoofdstuk 14 wordt de barbaarsheid van het kamp Auschwitz (ook goed gedocumenteerd) en het zware leven van Anne en Margot aldaar samen met hun moeder (die daar wat later sterft) aangrijpend uitgebeeld. Verder komt de algemene politieke en militaire achtergrond van de gebeurtenissen rond Anne in Duitsland en Nederland bij Lee beter tot haar recht dan bijvoorbeeld in het boek van Müller. Maar toch nog wat te weinig naar mijn smaak. Dit laatste boek van Carol Ann Lee is een aanrader, het is bedoeld voor de rijpere jeugdlezer/es en heel goed geschikt als boekaanvulling bij de onder ten tweede al behandelde site. Heel jammer is het hier echter, dat er achter in het boek geen index is opgenomen (bij Müller wel) over personen en zaken die in het boek met name besproken worden. Dat zou het boek bijvoorbeeld voor werkstukken en spreekbeurten veel handzamer hebben gemaakt. Maar goed, niet alles is perfect op deze aarde en – zoals al gezegd – de regelmatig uitgebreide voetnoten (voor de doordenkertjes) en de woordenlijst achterin maken wel het een en ander goed. Voor geïnteresseerden, zie ook: http://kotiliesi.fi/kirjat/lukijoiden-arviot/carol-ann-lee-anne-frank-19291945 .

Overigens … het verhaal van Anne Frank zelf is een goedgeschreven en direct dagboek-verhaal van een jong meisje, een ‘gewoon’ verhaal dus, waar je je kunt inleven, het is een verhaal van een Joodse familie in moeilijke omstandigheden, die het lang in Nederland in onderduik volhoudt, maar uiteindelijk toch verraden en de vernietiging ingestuurd wordt. Slechts vader Otto Frank komt levend terug, krijgt dan het bewaard gebleven dagboek van dochter Anne via Miep Gies in handen en dan begint het verhaal zich stapje voor stapje internationaal via publicatie te ontpoppen als het verhaal van een jeugdige jonge vrouw, die weliswaar het slachtoffer van de holocaust is geworden, maar die in haar dagboek zelf ‘slechts’ het ongemak en de spanning wat betreft relaties en communicatie in onderduik eenvoudig weergeeft via het leven van alledag in die geheime vleugel, het Achterhuis, van de Prinsengracht 263 in Amsterdam. Dat maakt een zich als lezer/es inleven pas echt mogelijk.

Om dit laatste iets duidelijker te maken even een omweg. In 2002 heeft een jonge Finse schrijver, Petri Tamminen, een verhalenbundeltje uitgegeven met de sprekende titel ‘Piloutujan maa’, de plek van de verstopper. Jezelf ergens verstoppen, jezelf anoniem willen maken, wegkruipen in een hoekje, je verschuilen achter de rug van een ander of op zolder bijvoorbeeld, onderduiken, omdat je je niet lekker of bedreigd voelt, daar gaat het hier om. En zo zijn we terug bij het thema. En jawel hoor, bladzijde 105 – 107 draagt als opschrift: Anne Frank. In alle onthutsende nuchterheid luidt de eerste alinea van dit hoofdstukje: “Otto Frankin ja Hermann van Pelsin perheet piiloutuivat juutalaisvainoilta kesäkuussa 1942.”/ “De families van Otto Frank en Hermann van Pels verstoppen zich voor de jodenvervolgingen in juni 1942.” Ze duiken dus onder. “Piilopaikka oli amsterdamilaisen toimistorakennuksen pihan puoleisessa siivessä.”/” Hun verschuilplek bevond zich in het achterhuis van een Amsterdams bureaugebouw aan de kant van de binnenplaats.” Natuurlijk is dat een ‘geheime’ achtervleugel van het huis, maar je moet er wel iets voor doen, om daar verdekt te kunnen leven. Het huis zelf is echter in principe ‘slechts’ een achterhuis, zoals er wel meer zijn in het oude Amsterdam. Feit blijft uiteraard, dat juist dit achterhuis Het Achterhuis is geworden. “Siiven neljä huonetta eristettiin konttorista ja sisäänkäynti naamioitiin kirjahyllyllä.”/ “De vier kamers van het achterhuis werden van het huis afgescheiden en de ingang ervan werd verdekt door een boekenkast.” Daarmee zijn ze dan hopelijk afdoende van de buitenwereld afgeschermd. “Talo oli Otto Frankin yrityksen käyttössä. Hänen toimistovirkailijansa toimittivat piiloutujille ruokaa.”/” Het huis was in gebruik van de firma van Otto Frank. Zijn bureaumensen brachten de onderduikers hun voedsel.” en “Piiloutujien piti liikua varovasti, sillä varastossa huoneiden alapuolella työskenneltiin.”/”De onderduikers moesten zich voorzichtig bewegen, want in het magazijn onder de kamers werd er (overdags) gewerkt.” Ja, dat is nogal logisch, als je niet ontdekt wilt worden. Het voordeel nu van het bericht van Petri Manninen is, dat hij de feiten zo nuchter en eenvoudig zegt, dat is indrukwekkend, dat is realiteit, daar kun je mee meevoelen, zoals ook met de verhalen van Anne in haar even nuchtere en persoonlijke dagboek. Opvallend is bij Manninen voorts, dat hij niet alleen de familie Frank, maar ook de familie van Pels noemt, dat is juist en relativeert of normaliseert de zaak nog meer. Manninen gaat dan in de tweede alinea van het hoofdstukje over Anne Frank verder met het verraad en het transport naar het concentratiekamp. Dat was uiteraard vreselijk, dat weten we heus wel. Dan zegt Tamminen verrassend, dat je eigenlijk zo moeilijk mee kunt leven met de verhalen van de echte holocaust, de ruwe jodenverdelging, je kunt je die ellende eigenlijk niet eens goed voorstellen, onvoorstelbaar zelfs blijft het ondanks de vele foto’s die we erover bezitten. “Paljon helpompaa on eläytyä niihin, jotka onnistuivat pakenemaan ja piiloutumaan, heihin jotka hetkeksi välttivät kauhut. He tuntuvat läheisiltä ja todellisilta. Heissä toivo saa hahmon.”/” Het is veel gemakkelijker je in die mensen in te leven, die het lukte weg te vluchten en zich te verstoppen, mensen die voor een ogenblik ontzettende dingen ontliepen. Die mensen zijn ons nabij en hun gevoelens zij navoelbaar. In hen neemt hoop gestalte aan.” En dan volgt bij Tamminen heel eenvoudig, dat dit ook dan geldt, als de onderduikpoging mislukt, zoals bij de Achterhuis-Joden, de Franks en Van Pelsen. Ik zou zelfs durven beweren, dat de mislukking en de wegvoering met dodelijke afloop van zeven van de acht van de Achterhuis-bewoners deze inlevingswerkelijkheid juist sterker hebben gemaakt. Ik kan me in ieder geval niet voorstellen, dat het Dagboek zo’n wereldsucces geworden zou zijn, als Anne Frank werkelijk teruggekeerd was. Niet dat ik het haar niet gegund had, nee nee, maar dan zou de werking van het Dagboek en eventueel andere schrijfsels van Anne Frank volkomen anders en wellicht niet zo breed geweest zijn, vermoed ik. Zo is ze een internationaal symbool van waarheid en echtheid geworden. We weten toch, dat Anne en haar zus Margot in Auschwitz erg geleden hebben en in Bergen-Belsen omgekomen zijn in uiterst ellendige omstandigheden, zie hierover bijvoorbeeld de indrukwekkende hoofdstukken erover in het boek van Carol Ann Lee. Daarmee zijn ze ‘martelaar’ geworden, ‘heilig’ verklaard als je wilt, maar dat maakt volgens Tamminen empathie of meeleven pas echt mogelijk. Wie weet, maar misschien bewijst het succes van het eenvoudige en op zich qua directe gebeurtenissen wel spannende maar niet tragische dagboek, het Achterhuis, van Anne Frank juist deze theorie. Best mogelijk.

Peter Starmans, lehtori