IDENTITEIT 2
Zoals de lezers wel weten, is de vraag naar de identiteit van de mens – hier preciezer de identiteit van de Finse en de Nederlandse mens – voor mij belangrijk. Het is een gecompliceerde vraag, waarop een juist en bevredigend antwoord niet duidelijk is. In dit artikel wil ik de Finse en Nederlandse (misschien ook Vlaamse) wintertraditie met elkaar vergelijken en constateren, dat dit verschil wel heel erg groot is en wellicht iets te maken heeft met het innerlijk van de mensen, die in deze verschillende tradities zijn opgevoed.
Beginnen we maar bij november.
Bij ons in het katholieke Nijmegen was de eerste november Allerheiligen, we vierden het samen als gezin, school, parochie, en wel als de gemeenschap der heiligen, van mannen en vrouwen die nu en vooral toen het gezicht bepaalden van kerk en maatschappij. Iets universeels vierden we. Op de dag erna vierden we pas Allerzielen, de dag dat we de dierbare gestorvenen herdachten, vrienden, familieleden, ouders en zo. We dachten aan hen en gingen eventueel naar hun graf om hen ook enigszins mee te laten vieren. In Finland heb je daarentegen alleen maar Pyhäinpäivä, zoiets wel als allerzielen. Dus daar is het enige verschil tussen de mensen: die gemeenschapsidee van een grotere wereld, waar we deel van uitmaken, en dat is mij met de paplepel ingegoten.
Op de 13de november heb je de dag van Martti, de in zijn leven sociale Martinus van Tours. Verrassend dit jaar was wel dat deze dag nu juist werd gekozen om Martti Ahtisaari te begraven, de grote Finse man van de vrede onder de mensen, overigens ook de eerste door het volk spontaan gekozen president van Finland en vooral bekend als de internationale diplomaat die overal ter wereldvrede heeft helpen stichten, bijvoorbeeld in Namibië, in Atjeh, in Kosovo. Hij heeft niet voor niks en terecht de nobelprijs voor de vrede gekregen in 2008, hij was bekend in de hele wereld, met de Zuid-Afrikaan Nelson Mandela bijvoorbeeld en met vele andere bekende politici van allerhand richtingen.
De begrafenisviering in de lutherse domkerk in Helsinki was heel stijlvol, perfect verzorgd en werd per teevee uitgezonden, door velen bekeken. De liederen waren zorgvuldig uitgekozen en mooi uitgevoerd, de eerlijke en doordachte woorden van bisschop Eero Huovinen, een persoonlijke vriend van Martti Ahtisaari, en vooral ook de warme dankwoorden van Sauli Niinistö, de voorzichtig wijze en ook populaire president van nu, Er was hier sprake van een verzorgde mengeling van oude, lutherse en traditionele thematiek, maar tevens met verrassend nieuwe punten. Zoals bijvoorbeeld het prachtig cellostuk van Pablo Casals over de vrede, een Zuid-Europese smeekzang om vrede in Catalonië, Spanje en in de wereld. Dit is eigenlijk in Finland, in de kale lutherse domkerk van Helsinki, onpassend en toch werkte het heel passend en emotioneel, als een juweel van eerbetoon aan de oud-president; en verder de bekende en geliefde Finlandia van Sibelius aan het slot, die klonk dit keer (uitgevoerd door een militaire kapel, met rommels en trompetten) zo indrukwekkend en zo Fins als maar wat. En dat in een lutherse domkerk! Het geheel (ook de sobere begrafenis erna op Hietaniemi) was overtuigend, een warm afscheid van het Finse volk van een geliefd president en vredesman. Zoiets heb je in Nederland ook wel meegemaakt bij de begrafenis van koningin Wilhelmina of Juliana, maar vooral de begrafenis van de geliefde Duitse prins Claus is me wat dit betreft bijgebleven.
Nu naderen we al december.
De laatste zondag van het jaar wordt gevierd rond het laatste oordeel, een protestantse gruwelviering met brullende dominees op z’n best. Wij nuchtere Nederlandse katholieken denken dan hoogstens aan de machtig mooie schilderijen van Rubens of Michelangelo, maar we staan bij het oordeel niet zozeer stil. Of toch wel …?
En nu zijn we bij de Nederlandse identiteit! Want in Nederland heb je de grote scheiding van protestanten in allerhand kleuren, van katholieken (en die vooral in het zuiden), van socialisten (in het noorden bijvoorbeeld), om maar wat verschillen te noemen. Dus de Nederlandse identiteit zelf is ook niet zo duidelijk, meer verward en verwarrend, onscherp. Ook de strijd met het water is vooral toch in Zeeland, Holland, Friesland en Groningen, maar niet zozeer in Gelderland, Brabant of Limburg aanwezig. Finland is wat dit alles betreft (klimaat, weersomstandigheden) veel homogener, tot nu toe.
De kersttijd begint met de advent, de vier witte kaarsen keurig naast elkaar, iedere zondag één meer aangestoken. Bij ons thuis hadden we wel in de voorkamer een adventskrans, met vers groen en sterk van geur, met dezelfde vier witte kaarsen uiteraard, maar niet in de kerk maar thuis, in het gezin.
De viering van de Finse onafhankelijkheid (met twee wit-blauwe kaarsen voor het raam van zes tot negen uur) op 6 december kunnen we uiteraard naar voren halen, maar goed, daar hebben we het direct over, zoals ook over Sinterklaas en Santa Claus, de Amerikaanse benoeming van de Finse Joulupukki, die in Lapland woont, maar uit Amerika stamt en toeristisch tegenwoordig uitgebuit wordt.
Op dertien december is het feest van Santa Lucia, een vooral door Finland graag overgenomen Zweedse traditie, daar uit Duitsland stammend. De uitbundige viering van dit feest was oorspronkelijk natuurlijk op Sicilië vooral populair. In Nederland wordt het feest wel op sommige plaatsten gevierd, maar niet zo heel veel. In Finland heeft het vooral de betekenis van een lichtfeest, Lucia is de patrones van het licht, de zon in de duistere wereld van het noorden. Na de 22ste december worden gelukkig de dagen gelukkig weer telkens wat langer, de winterse zonnewende is hier dus vanouds een geliefd en uitbundig gevierd feest, omdat daarmee uiteindelijk de somberheid van de wereld in en om ons verdwijnt. In de Scandinavische landen is dit een centraal thema van de wintertijd: het licht, de kaarsen, de jeugd en het terugkeren van de zon, de warmte die ermee gepaard gaat, in dit besneeuwde en bevroren, vaak mistige en duistere land, waar de mens in de winter ingekapseld en wat somberder en zwijgzamer als anders leeft, en daarom iedere kans om zich te ontspannen aangrijpt (speelt dat ook niet bij de geliefde ‘pikkujoulu’ van de firma’s voor een belangrijk deel mee?) om zo aan de winterse depressie te ontsnappen.
Wat de gewoontes van het kersteten betreft, zijn de verschillen uiteraard nogal groot. Bij ons thuis had het kerstontbijt met krentenbrood, met rode linten over een wit tafellaken, met kaarsen en vers groen, een grote en centrale betekenis, nadat wij als kinderen moe na de middernachtmis naar huis gekomen waren en slaapdronken in bed gerold waren. Van kerstcadeaus was bij ons thuis geen sprake. In Finland wordt de vooravond van kerstmis vooral gevierd, met een bezoek aan de sauna, een eventueel bezoek aan het graf van gestorven geliefden, maar dan met de heerlijke ham en de ovenschotels, zoals die in Finland en Zweden traditioneel op tafel stonden en staan, à la de Zweedse populaire schilder, Carl Larsson. Iedereen (als vanouds, ook de knechten en de dienstmaagden en heel vroeger zelfs de slaven) had ook daar het (voor)recht mee te doen, mee te zingen, mee te eten, een aloude traditie, al stammend uit de romeinse tijd. Maar dit alles heeft misschien maar weinig invloed op een eigen groeiende identiteit gehad. Het was een warm gezins- of familiefeest, hier en daar.
Een groter verschil speuren we in de sinterklaasviering van Nederland en Vlaanderen, die we in Finland niet meemaken, tenzij in de Nederlandse of de Vlaamse vereniging onderling. In Finland stuurt iedereen aan vele mensen kerstkaarten met de beste wensen, in Nederland misschien meer nieuwjaarswensen, en met sinterklaas maken we min of meer geslaagde gedichten, om elkaar te plagen op een gezellige manier. Overigens is de sinterklaasviering met de Sint als bisschop in Nederland en Vlaanderen nog traditioneel; de gezinsviering op de vooravond van het Sint Niklaasfeest is zelfs op een beroemd schilderij van Jan Steen vastgelegd, dat echter zonder Zwarte Piet en Sint Nicolaas, maar wel met cadeautjes, pepernoten, fondant, speculaaspoppen en kransjes, een zogeheten protestantse viering misschien, tot in Nieuw Amsterdam verbreid. De Santa Claus echter (vergeleken met de kerstman, de Joulupukki in Finland) kwam via Amerika naar Europa terug en heeft uiteindelijk met ons eigen Sinterklaasfeest weinig meer gemeen. Zijn verschijnen is meestal op de vooravond van Kerstmis. Overigens, de kerstboom, de glazen kerstballen, de kaarsjes in de boom, de cadeutjes onder de boom en heel veel anders traditioneels kwam naar Finland toe via Duitsland en kwam hiernaartoe via Zweden. Het cadeautjes geven aan jong en oud met sinterklaas in Nederland en Vlaanderen, en op de kerstavond in Scandinavië is een oude en vriendelijke gewoonte, die onze welwillendheid tegenover elkaar benadrukt. Zoals met sinterklaas bij ons. Of toch meer?
Wat wil ik met dit alles zeggen?
Ik vraag me allang af wat deze zo intensief beleefde wintertijd, zo anders in verschillende landen, met de vorming van de identiteit te maken heeft? Jong zijn is gevoelig zijn voor impulsen, die vaak een heel leven lang doorwerken, Dus de sombere wintertijd anders vieren en beleven heeft misschien meer met de vorming van een hechte innerljike identiteit te maken als we denken. Dit beweer ik hier niet, maar stel ik wel vast en geef ik dit als vraag door.
Eén gebeurtenis heeft alleen in Finland op 6 december plaats: de algemene viering van de onafhankelijkheid.
Homogeen en door iedere Fin wordt dit van harte gevierd. Dit wordt uiteraard in Nederland niet gevierd, maar misschien is het te vergelijken met de koningsdag. Wellicht is het ook te vergelijken met de bevrijdingsfeesten begin mei, niet in Finland maar in Nederland. Maar ja, daar komen we op een heel ander terrein: de concrete historie van oorlog en vrede, en bijvoorbeeld ook de relatie van een land met Duitsland, uiteraard heel anders van gestalte in Finland, in Nederland en Vlaanderen, of moeten we hier wellicht België schrijven. Maar daarover wil ik het hier niet hebben.
Terug naar de viering in Finland van de onafhankelijkheid, op zes december. In Zweden misschien te vergelijken met de viering van de Nobelprijswinnaars in het raadhuis van Stockholm. Wat vreemd toch, dat handjes geven van het presidentpaar met vele mensen, met naam en toenaam genoemd en met mooie kleren aan. Urenlang! Wat is daar voor lol aan, voor de teevee te zitten en daarna of daartussendoor korte interviews met populaire personen, die iedereen kent. Maar toch: iedereen kijkt. De kijkdichtheid is intens en voor het venster branden twee wit-blauwe kaarsen, voor de natie en voor de veteranen van de winteroorlog en de voortzettingsoorlog.
Op zich werd toen rond 1940 Finland niet onafhankelijk, dat was al in 1917 gebeurd, een meer dan honderdjarig tijdstip. En juist dit heeft ook (of vooral?) iets met de Finse identiteit te maken, dit gaat diep en dat kunnen wij eigenlijk als buitenlander niet meebeleven, want onze geschiedenis is een andere geweest, gewoon heel anders.
Dit heeft hier met buurman Rusland te maken, bij ons misschien meer met de geallieerden die ons bevrijd hebben van de Duitse bezetting. Dat heeft zonder meer iets met de Finse identiteit te maken, denken we op dit moment maar aan de felle beleving van het NAVO-lidmaatschap en de meer dan duizend kilometer lange grens met Rusland. Daar zit angst of in ieder geval bezorgdheid, anders dan de bezorgdheid in Nederland en Vlaanderen, die ook van dat alles op de hoogte zijn, maar het heel anders beleven. Denk maar aan het denken over de Oekraïne in Scandinavië en Nederland. Hier is de vraag terecht: wat heeft dit eigenlijk met identiteit te maken, van Finse mensen, van Nederlandse mensen, van Vlaamse mensen. En dit alles blijft een vraag voor mij, zonder een duidelijk antwoord. Of …???
Peter Starmans
