Ondanks het dramatische en tragische van de herinnering aan deze gebeurtenissen toch wel wonderlijk: er kwam in mij een gevoel van nostalgisch heimwee en ook wel van een beetje nationale trots op, toen ik merkte dat Helsingin Sanomat tussen 2 en 17 februari vrijwel dag in dag uit in de rubriek “Helsingin Sanomat 50 vuotta sitten” (HS vijftig jaar geleden) met foto’s en al berichtte over de tragische gebeurtenissen daar rond dat zuidelijk bekken van de Noordzee. Over deze HS-berichten direct nog iets uitvoeriger.
Vreemd toch eigenlijk dat bij het memoreren in een Finse krant van een zo grote catastrofe gevoelens van nostalgie over dit verleden en heimwee ernaar en zelfs emoties van nationale trots opkomen. Hoe kan dat eigenlijk? En treurigheid heb ik niet of nauwelijks gevoeld!
Nostalgisch heimwee?
Ik was toen erbij en ook niet erbij. Ik woonde in het oosten van het land en niet in het getroffen westen. Ons goed katholiek gezin leefde in Nijmegen, hoog en droog voor Nederlandse begrippen.
Onze innerlijke banden vanuit die zo lang onderdrukte generaliteitslanden in het zuiden met Holland en Zeeland waren nog steeds niet zo innig en hartelijk, Holland en Zeeland stonden in katholieke kring nog immer te boek als te streng en calvinistisch, dat was ons zo door opvoeding en school ingeprent, vreemd eigenlijk, niet waar? En dit alles werd nog benadrukt via het beroemde Canisiuscollege van de paters Jezuieten waar ik op school ging, een burcht van goed katholiek rijk Rooms leven.
En toch deed deze ramp ons toen iets, het doorbrak weer eens een beetje meer de nog steeds bestaande muur tussen Oost/Zuid- en West/Noord-Nederland. Goed zo! Ook wij zaten vaak bij de radio, onze Gelderlander berichtte met foto’s en al uitvoerig over de gebeurtenissen. En bijvoorbeeld de bezoeken van Koningin Juliana aan het rampgebied en haar indrukwekkende radiotoespraak staan me nog levend in herinnering. Dus nostalgie is toch wel op z’n plaats en misschien ook het heimwee naar de beschermde wereld van toen, toen we nog hart hadden voor de naaste, ondanks allerhand nog gedeeltelijk onverwerkte vooroordelen.
En hoe zit het dan met die nationale trots?
Nationaal?
Dat kan niet zonder meer passen, want ook Schotland, oostelijke kustdelen van Engeland, Noord-Duitsland en werden gedeeltelijk door dezelfde orkaan zwaar getroffen.
Trots?
Op een catastrofe met zovele slachtoffers – er stierven alles tezamen bijna tweeduizend mensen! -kun je moeilijk trots zijn. En op het klaarblijkelijk zo onvoorbereid zijn op zo’n ramp kunnen we eigenlijk ook nauwelijks trots zijn. Was het immers niet zo, dat de dijken toen in 1953 in een nogal slechte toestand waren en sedert de oorlog niet echt grondig gerepareerd waren. Dus een beetje toch onze eigen schuld, dat de omvang van de ramp zo groot was? Alleen de hoogstnoodzakelijke noodreparaties waren verricht om geld te sparen en ander na-oorlogs leed te lenigen. Wel begrijpelijk, maar toch …
En overmijdelijk? De kracht en de macht van de storm was uitzonderlijk en in deze omvang niet te voorzien, maar achteraf heb ik uit commentaren en analyses begrepen, dat het toch wel mogelijk is geweest en ook gebeurd is, enigszins het gevaar te voorzien en dat dus bij tijdige waakzaamheid het een en ander voorkomen mogelijk en beter geweest zou zijn dan het genezen ervan achteraf. Nederland is toen, op de eerste februari 1953, inderdaad uit zijn diepe zaterdagse slaap wakkergeschud en in de loop van Zondag 1 februari in groeiende paniek ontwaakt in een realiteit die eigenlijk voor onwaarschijnlijk gehouden werd. Maar dat is gepraat achteraf en “De beste stuurlui staan aan wal!”. Hoe dan ook, onze dijken waren toen niet echt in orde want na de oorlog hadden de mensen betere en belangrijkere dingen te doen, dachten ze tot dan nog. Klaarblijkelijk ten onrechte, maar ja … achteraf heb je makkelijk praten, zoals gezegd.
Wel mogen we trots zijn op de hulp, die niet snel kwam – ontwaken uit een diepe slaap duurt meestal een geruime tijd. Maar toen die eenmaal op gang was gekomen, werd er wel effectief geholpen, vanuit de lucht en vanaf het water, op vrijwillige basis en met dienstdoende soldaten. De hulp en de inzet van de mensen toen was indrukwekkend. Saamhorigheidsgevoel verzet bergen en doet wonderen. Dat was toen zeker ook waar. Trots mogen we ook zijn op de gevolgen van de ramp en op het snelle politieke besluit, het zuidwesten van het land voor eens en voor al van de ellende van het dreigende water te bevrijden. Hoe? Met de Deltawerken! Jazeker! Ze zijn stante pede gepland, gefinancieerd en uitgevoerd, en die zijn een reden en een realiteit om trots op te zijn. Internationaal heeft dit alles de roep van de Hollanders, dat ze waterweringen kunnen bouwen, duidelijk bevestigd. Maar …
“Als het kalf verdronken is, dempt men de put”
U kent het spreekwoord wel. En de vermelde gebeurtenissen van februari 1953 zijn u ook zeker welbekend. Toen stierven er vele duizenden kalveren – en andere voor onze boeren en onszelf zo belangrijke dieren als koeien en varkens – door verdrinking, vooral in het zuidoostelijke en zuidwestelijke bekken van de Noordzee richting het Kanaal. En niet alleen dieren stierven er bij bosjes, maar ook vele honderden, nee, dus bijna tweeduizend mensen. Ook enorm uitgestrekt gezond en welvarend land liep en stond lang onder (zout) water en veel mensen werden voor kortere of langere tijd dakloos.
In Nederland heeft men de catastrofe-gebieden weliswaar niet zoals gevaarlijke waterputten gedempt – ook al hebben we de enorme binnengestormde en binnengestroomde watermassa’s zo snel mogelijk overal teruggedreven of weggepompt, weer terug de zee in! Maar het zeewater mocht blijven waar het geweest was, we wilden het onderstroomde gebied niet in zijn geheel droogleggen, we wilden alleen maar het tot dan toe ingepolderde en bewoonde land beschermen tegen het wilde water. Dat droogleggen van zeebodem was al wel genoeg gebeurd in de Zuiderzee, nu het IJsselmeer.
We hebben het ondergelopen gebied door de Deltawerken (1953-1987) afgegrendeld en er a.h.w. een gesloten en beschermde waterput van gemaakt, om stormen en aanvallen van de zee uit – zoals die van 1953 – in de toekomst af te kunnen slaan. Mooi zo, hoor ik u al zeggen, ik weet echter heus niet of alle milieu-deskundigen u dit na zullen zeggen en ook denk ik niet dat de mosselkwekers en de vissers uit de getroffen gebieden over de gevolgen van deze misschien noodzakelijke maar ook wel erg ingrijpende ingrepen in de natuur zo wildenthousiast waren of zijn. Zij moesten per slot leven binnen dit door de zo beroemde Nederlandse waterbouwkundigen ontworpen en uitgevoerde Delta-corset. En dat was niet zonder meer verder mogelijk! Ook in de natuur, de bodem-, water- en levenskwaliteit en de waterhuishouding in het zuidwesten van Nederland is er in de loop van de afgelopen vijftig jaar veel meer veranderd dan vroeger werd aangenomen en deze veranderingen zijn echt niet alleen maar positief. Misschien is de gemaakte waterput zelfs soms een beetje in een beerput aan het veranderen?
Maar alles goed en wel, kunnen we rustig zeggen, naast terechte trots is ook bescheidenheid op z’n plaats, want “De mens wikt, maar God beschikt” en behalve mijn kritisch waarderen van de veranderingen heeft ook de telkens terugkerende waterdreiging van de riviergebieden van Maas en Rijn – in februari 1995 bijv. – en die van de Elbe en de Oder – in Duitsland in 2001 – wel weer bewezen, dat we er nog lang niet zijn met onze waterkeringen en dat de mens vaak door eigen fouten het natuurlijke effect van dooi, wind en regen in de weg staat en zo veroorzaakt dat de natuur in opstand komt en hard toeslaat. We moeten dus leren, met de natuur verstandiger om te gaan en ons er beter op voorbereiden. Een ge-integreerd model van natuurbeheersing hebben we nog niet ontwikkeld. Het evenwicht is er niet meer, doordat we vaak te veel ingegrepen hebben. De rekening krijgen we telkens gepresenteerd.
Maar goed, na al dit gefilosofeer nu weer even terug naar het gedenkserietje over de watersnood 1953 van Helsingin Sanomat. Finland leefde toen wel met ons mee, en dat doet ons ook nu nog goed, denk ik!
Het opschrift van de serie luidt:
“De dijken in Nederland breken door. Rotterdam staat gedeeltelijk onder water. De strijd van 300 jaren tegen het water is voor een groot deel verloren gegaan.”
(HS op maandag 2 februari)
De strijd van de Nederlanders tegen het water is uiteraard al veel ouder, de terpen in het noorden van ons land getuigen bijv. daarvan. En verlorengegaan is er niet zo veel, maar het heeft ons wel enorm veel geld, moeite en tijd gekost om de schade te herstellen en de situatie te verbeteren.
Wat me in het bericht van de derde februari opviel, was de benadrukking van de nood aan de oostkust van Engeland, vooral de precaire situatie op het eiland Canvey. Daar werd in de daaropvolgende dagen telkens op teruggekomen. En dat terecht, want het geheel betrof een West-Europese catastrofe en niet alleen een ramp in zuidwest Nederland. Dat relativeert toch wel onze nationale gevoelens.
Op de vierde februari wordt vooral benadrukt, dat er door deze catastrofe niet alleen een menigte doden, maar ook enorm veel mensen dakloos gemaakt werden en dat er ook velen geëvacueerd moesten worden, voor vaak langere tijd. Op 6 februari wordt er al hulp aangekondigd vanuit Finland en deze hulp werd georganiseerd en gecoördineerd door de Fins-Nederlandse Vereniging. Een eerste geldgeschenk kwam van President Paasikivi van Finland. Velen volgden zijn voorbeeld en vooral ook geschenken in de vorm van dekens en kleding werden op de vorige Nederlandse Ambassade in de Raatimiehenkatu verzameld en doorgestuurd. Hulde aan het Finse volk! Thuis heb ik uit de erfenis van mijn vader nog een verzilverd lepeltje uit 1940 met als opschrift: “Gedenk het dappere Finsche volk”. Mijn vader heeft het zeker gekocht ter ondersteuning van dat verre toen nog weinig bekende, maar wel zeer dappere volk. Toen had Nederland – zelfs in de krappe tijden van vlak voor de oorlog zoals ook in die rond 1953 – geld en sympathie over voor Finland in zijn nood rond de Winteroorlog. En deze geldinzameling voor Finland – via de post, het posthoorntje staat duidelijk ingegraveerd in het lepeltje! – viel denk ik tussen het einde van de winteroorlog, 13.03.1940 en het begin van de oorlog in Nederland op 10.05.1040.
Op de zevende februari wordt de omvang van de ramp pas duidelijk en stelt men het aantal doden reeds op 1357. Het zouden er uiteindelijk volgens de gegevens hier verstrekt in Nederland 1395 worden, in Engeland 435, in België 19 en in Noord-Duitsland 7 . 1856 slachtoffers van deze catastrofe, een hele hoop. En dan spreken we niet eens van de 35.000 stuk vee en de vele onbruikbaar geworden woningen en stallen.
Op 9 februari wordt er uitvoerig aandacht besteed aan de radiotoespraak van Koningin Juliana. De laatste zin van het bericht citeer ik vertalend: “Koningin Juliana zei in haar toespraak, dat al dat weten dat er in Nederland bestond rond het bouwen van dijken, niet voldoende geweest is om zo’n groot ongeluk te voorkomen. “ Toch een korte opmerking hierbij: in het Fins bestaat er een onderscheid tussen ’tieto’ en ’taito’, tussen het theoretisch weten van dingen en de toepassing van dat weten in de realiteit. En in dat laatste zijn wij – om welke redenen dan ook – wat het bouwen van de dijken betreft, in de tijd voor 1953 ernstig tekort geschoten. Jammer maar waar.
Op 11 en 12 februari volgt er het verslag van een tweede stormvloed, maar minder gevaarlijk dan de eerste en uiteindelijk niet meer zo dodelijk. Op 15 februari geeft HS dan de trieste balans van het aantal slachtoffers, zoals boven al vermeld.
Het laatste bericht op 17 februari was eigenlijk heel ontroerend. Voor Nederland werd er in de feestzaal van de Universiteit van Helsinki – waar ik al sedert 1975 werk – een concert georganiseerd, waarvan de baten naar de slachtoffers van de watersnood gingen. Mevrouw Alli Paasikivi, de echtgenote van de president van Finland, trad als beschermvrouwe van dit concert op. Dat bericht deed me wat.
Een laatste misschien onnodig kritische opmerking over de serie. Maar zoals u weet, kruipt het bloed waar het niet gaan kan. Een leraar blijft tot z’n dood een leraar, zoals een dominee een dominee! Zoals ook nu nog vaak, is het klaarblijkelijk in Finland moeilijk Nederlandse namen te schrijven (en uit te spreken, denkt u maar aan de uitspraak in de teevee van Wim Duizenberg of Vincent van Gogh!). Bij de foto’s lees ik Maaslus voor Maassluis, Flushing voor Vlissingen, in de tekst zelf zie ik de naam William Drees voor ons onvergeten echt Hollandse en zeker niet BBC-Engelse vadertje Willem Drees … maar okee, dat zijn natuurlijk kleinigheden, vergeleken met de sympathie die uit de herinneringen in Helsingin Sanomat naar voren komen, een sympathie van het Finse volk voor het Nederlandse, in 1953 maar ook nu nog in het jaar 2003! Hopelijk blijft deze vriendschap bestaan en is dan nog wel wederzijds.
Nog een paar slotopmerkingen over verder zoeken naar gegevens over en rond de watersnood. Via http://www.google.nl/ kun je natuurlijk allerhand vinden via passende sleutelwoorden als ‘watersnood 1953’, ‘deltawerken’ etc. Om mijn en wellicht ook uw enthousiasme een beetje te matigen: ik heb in mijn lessen materiaal over de watersnoodramp 1953 uit http://www.volkskrant.nl/ en http://www.rnw.nl/ – de uitermate rijke internetsite van Radio Nederland Wereldomroep! – met succes gebruikt. Het materiaal is en blijft waardevol. Maar op mijn vraag, wat de studenten er eigenlijk over wisten, kwam het antwoord: eerlijk gezegd helemaal niets. Ze zijn van een latere generatie en het is goed voor mensen van de oude garde als ik te weten, dat 1953 echt vijftig jaar geleden is en dus historie en geen actualiteit meer. OK. De foto’s die ik in de tekst heb opgenomen, stammen vooral uit http://www.politiemuseum.nl/. http://www.gelderlander.nl/ heeft uiteraard een eigen watersnoodarchief, evenals http://www.omroep.nl/.Hoogst boeiend was de zeer open en informatieve site van ons eigen meteorologisch instituut http://www.knmi.nl/. Daar staan verrassende en ware informaties, geschreven door mensen die het echt weten kunnen. De watersnood 1953 is in Nederland en dus ook in de Finse krant Helsingin Sanomat uitvoerig herdacht, en over dezer herdenkingen is ook allerhand te vinden in het web. Ik wens u veel succes bij het zoeken. Over de Deltawerken vindt u meer onder http://www.deltawerken.com/; een algemeen en zeer informatief profiel uit de NRC van mei 1977 vindt u via http://www.nrc.nl/. Dit zijn maar een paar aanwijzingen, zelf zoeken biedt zeker informatie die u persoonlijk vooral interesseert. Veel succes bij het zoeken en lezen. En tot slot een vriendelijke groet.
Kerava, maart 2003
Peter Starmans
Oud-voorzitter van de Nederlandse Vereniging in Finland,
Vice-voorzitter van de Fins-Nederlandse Vereniging,
Lector voor de Nederlandse Taal en Cultuur aan de UvH.
