Stephan Vermeulen heeft in het vorige Noorderlicht al een kort artikel geschreven over Sint-Petersburg en ondergetekende heeft in het Noorderlicht 2017/4 geschreven over de banden tussen Nederland en Rusland. Over het laatste is zeker heel wat meer te schrijven en gedeeltelijk doe ik dat ook in dit artikel, maar vooral wil ik nu (na een korte inleiding in het leven van Jan Brokken) wat over de gedeeltelijk met Finland (door bloed of verleden) verwante Baltische landen (Estland, Letland, Litouwen) zeggen en aansluitend daaraan het een en ander over Sint-Petersburg.

 

Petersburg heeft natuurlijk allerhand met Nederland en met Finland te maken (gehad). En bovendien is Finland een buurland van Rusland en van Zweden, maar dat niet alleen. Finland was als grootvorstendom tot 1809 eeuwenlang het oostelijk deel van het koninkrijk Zweden en daarna een dikke honderd jaar een zelfstandige provincie van het Russische tsarenrijk. Zoiets gaat je niet in de koude kleren zitten en schept uiteraard een speciale relatie met het regerende rijk. Vandaar. En bovendien was Sint-Petersburg als centrum van de Russische regering politiek, maar ook als economisch en cultureel aan alle kanten met Finland en de Baltische landen verbonden. Deze hoofdstad van het Russische tsarenrijk lag verder niet voor niets midden in het Ingerland, waar stamverwanten van de Finnen woonden en gedeeltelijk nog wonen. De Kareliërs vooral weten er alles van en de banden onderling met de Ingerlanders en tevens met de Russische mensen van de centrale hoofdstad van het Russische Rijk waren (vooral commercieel) hecht, maar zeker niet altijd vriendelijk. De concrete band in het toenmalige Sint-Petersburg van het merendeel van de Finnen en de Ingerlanders met het hof en de adelijke en burgerlijke wereld eromheen, en voorts met de stad zelf, die zich industrieel snel ontwikkelde, was toch voornamelijk wel zo, dat het dienende personeel en de industriearbeiders gedeeltelijk uit Finnen of de met hen verwante Ingermensen bestond. Niet alleen weliswaar, want er waren uiteraard ook vele Russische bedienden en arbeiders. Finland als Russische provincie was toen weliswaar in principe zelfstandig, maar stond eveneens onder de absolute heerschappij van de Russische tsaar, die tevens grootvorst van het Finse gebied was. Politiek was Finland dus afhankelijk van Sint-Petersburg, omdat daar de uiteindelijk beslissingen vielen. Welke dan ook! Tot eind december 1917! En … sociaal gezien behoorden de Finnen en de Ingerlanders meestal tot de lagere klasse met haar eigen taal en cultuur en haar eigen milieu, tegenover de hogere klasse met Frans of Russisch als taal en haar eigen elitecultuur van het hogere milieu. En natuurlijk tot de grote lagere klasse van Russische bedienden en arbeiders.

(https://nl.wikipedia.org/wiki/Ingermanland), (https://en.wikipedia.org/wiki/Ingrian_Finns)

 

Ik ben in dit artikel vooral aan de hand dus van boeken van Jan Brokken te werk gegaan. Brokken is een belangrijke Nederlandse auteur en een bekend reisjournalist, een man, die reportages, verhalen en zelfs romans over de plaatsen, waar hij gewoond of geweest is, heeft geschreven. Verhalen over zijn reizen in Afrika, in China, in Nederlands-Indië (beter wel: in Indonesië), in Rusland (en in de Sovjet-Unie, dat later de Euraziatische-Unie werd), in Frankrijk etc. Nu beperk ik me tot de landen  rond de zuidelijke Oostzee (zelfs Kaliningrad , het oude Königsberg, hoort erbij!), onder leiding van Jan Brokken en andere auteurs en uiteraard met herinneringen aan eigen verblijf aldaar, bijvoorbeeld in Riga, Tallinn, Tartu en Sint-Petersburg.

 

Over Jan Brokken is van alles en nog wat te vertellen. Het is een boeiende persoonlijkheid en hij heeft allerhand waar dan ook ter wereld meegemaakt. En heeft daarover veel en vaak geschreven. Jan is in 1949 in Nederlands-Indië op Celebes (toen al Indonesië) geboren, waar zijn vader als dominee wetenschappelijk werk had verricht en het gezin Brokken woonde. Jan verhuisde in 1952 per schip met zijn ouders en twee oudere broers naar Holland. Jan Brokken woont nu in Nederland, maar heeft ook lang in Frankrijk en Afrika gewoond. Verder verbleef hij vaker voor langere tijd in Rusland, maar ook in Estland, Letland en Litouwen.

 

Jan Brokken weet , als belezen kunsthistoricus en ervaren journalist (altijd openstaand voor discussie met de meest uiteenlopende personen ter plekke), heel boeiend erover te schrijven. En tegelijkertijd, tussen neus en lippen door, maar o zo scherp, besteedt hij (graag en erudiet) aandacht aan de historische of actuele situatie van de betroffen regio, politiek vaak o zo problematisch! De thema’s van de boeken waar ik het hier over wil hebben, beslaan meer twee eeuwen, de negentiende en de twintigste eeuw, tot nu toe. Breed en diepgaand wat inhoud betreft, boeiend in stijl en taal. Vooral op drie boeken van hem wil ik nu wat ons onderwerp betreft verder ingaan.

(interessante en uitvoerige informatie over de auteur bijvoorbeeld via www.janbrokken.nl)

 

Jan Brokken, De zee van vroeger (verhalen) (1986)

Dit boek biedt thematisch samenhangende en heel boeiend en fantasierijk vertelde, maar toch min of meer aparte, biografische verhalen over het leven van de auteur zelf en zijn familie. Avonturen bijvoorbeeld op de terugreis in 1952 van het gezin Brokken van Celebes naar Rotterdam op een (te) oude, aftandse boot (toen Jan pas drie jaar oud was; dit zijn dus verhalen van zijn ouders en zijn twee oudere broers). Verder een lang hoofdstuk over zijn vader, de studerende en lezende dominee, die ruzie kreeg met zijn Hollandse, streng protestantse gemeenteleden. Waarom? Omdat meneer de dominee niet eenvoudig en streng genoeg ‘predikte’ naar hun conservatieve smaak. Voorts genieten we heel wat bladzijdes lang van verhalen over zijn wonderlijke, spontane, ook wat stugge, maar zeer muzikale moeder, met wie hij allerhand meemaakte. Zij dreef hem na haar dood in 1983 (maar ook al vroeger in 1975) innerlijk ertoe, zelf naar Petrograd te gaan (zoals Sint-Petersburg toen heette) om het verleden en de waarheid van zijn oorspronkelijk Russische moeder te vinden. Olga, die als klein meisje na de revolutie 1917 met haar gezin en al naar elders moest uitwijken; eerst naar Duitsland, vandaar naar Zwitserland, Nederlands-Indië en Nederland. Jans moeder, waar hij zoveel van hield en van wie hij allerhand erfde, geen geld weliswaar, maar wel haar onrustig reisgevoel, haar gevoel voor taal, haar muzikaliteit en kunstzinnigheid en haar geheimzinnige en avontuurlijke fantasie, geuit in boeiende verhalen en vertellingen aan haar jongste zoon Jan, als hij ging slapen of ziek was. Zijn welsprekendheid echter, zijn interesse om zelf het een en ander uit te zoeken (ter plekke en via boeken), dat alles dan te doordenken en raak op papier te brengen, dat heeft hij veeleer van zijn vader geërfd.

Uit heimwee (wel wonderlijk voor een jongeman, die er alleen geboren is, maar er nauwelijks bewust iets van heeft meegemaakt) schrijft hij boeiend over een bezoek aan een Indiëgast, die hij  via zijn vader kent, op Celebes, waar zijn ouders lang gewerkt en geleefd hebben en waar hij geboren is.

Na de plotselinge dood van zijn moeder vlucht hij (het boek daarmee afsluitend) naar het toen nog steeds primitieve en chaotische, communistische China. Daar beleeft hij  de wonderlijkste avonturen (we schrijven 1983) en Jan gaat vandaar verder met de Trans-Siberische ‘snel’-trein (toen wel erg langzaam, zoals een stoptrein) naar de stad van zijn moeder (Petrograd wel, maar voor haar altijd Sint-Petersburg), waar hij na 1983 nog vaker naar zal terugkeren en in 1975 al als jongeman geweest was.

Dit spannende boek is met grote fantasie geschreven, waarbij de lezer soms niet meer weet, wat waar is en wat fictie. Wel gaat het allemaal over de persoon en het gezin van Jan Brokken, de auteur zelf, die zijn ziel probeert terug te vinden in de wijde wereld, in het oosten, in China, in Mongolië en tenslotte in Rusland, en vooral dan het deel van Rusland aan de Oostzee, in, om en bij het toenmalige Petrograd, dat na de omwenteling van begin jaren negentig van de vorige eeuw gelukkig weer omgedoopt werd tot Sint-Petersburg.

 

Jan Brokken, Baltische zielen, lotgevallen in Estland, Letland en Litouwen (2010).

Een weergaloos boek, verhalen over ontmoetingen en belevenissen in de loop van de jaren voor 2010, boeiend tot de laatste letter. Het gaat over een uitgever en boekhandelaar, Janis Roze, over zijn zonen en hun boeken in Riga. Het gaat over de wereldberoemde filmer Sergej Eisenstein en zijn problematische relatie met zijn vader, de architect van zoveel wondermooie Jugendstil-huizen in Riga. Het gaat over de muziekvirtuoos Gidon Kremer in Letland en verderop over de componist Arvo Pärt in Estland, ook beiden wereldberoemd. Het gaat over de beeldhouwer Chaim Lipchitz in Litouwen (waar de jodenvervolging vooral in Vilnius een uitermate grote rol heeft gespeeld) en verderop over de kunstschilder Mark Rothko uit Letland, beiden tevens wereldberoemd. Het gaat over een nazaat van een bekende Ests, maar Baltisch-Duits geslacht, de Von Wrangels, waar Jan Brokken meer (ook elders) over geschreven heeft.

Het boek eindigt in Estland, dramatisch en nauw betrokken met Finland en de Finnen, in twee uitermate beklemmende hoofdstukken! Door het boek heen (een soort leidraad) komt ook de vaak, maar niet altijd (be)dreigende invloed van Rusland en later de Sovjet-Unie, die er tot de jaren negentig van de twintigste eeuw actief in het hele gebied geheerst en het onderdrukt heeft.

Het verhaal over vader en zoon Eisenstein in Riga wil ik hier naar voren halen als typisch voor het boek. In dit geval was de vader met het Russisch regime meegaand: Michael Eisenstein was immers de beroemde architect van heel wat Jugendstil-huizen in Riga. De zoon Sergej is zoals we wel weten de grote man van de Sovjetische of bolsjewistische propagandafilms, bijvoorbeeld die over de revolutie 1917 in Odessa en in Sint-Petersburg. Vader en zoon als thema, een reëel thema in de Russische literatuur en realiteit (maar ook elders), problematisch vaak tot vijandig en toch meestal uiteindelijk vruchtbaar.

In de laatste hoofdstukken van het boek gaat het dan over de tijd na de omkeer begin jaren negentig, toen Estland zich koste wat het kost ook innerlijk vrij wilde maken van zijn Russische buur. Maar de dreiging van het verleden voelden en voelen de Esten in hun hart nog steeds, dag in dag uit. Hier in de ‘Baltische zielen’ concreet beschreven via spionageschandalen, door Esten veroorzaakr, met de Sovjet-Unie uiteraard; en ook toch wel, parallel eraan, het binnenlands probleem van de grote, Russisch sprekende minderheid, maar dan toch weer anders, minder bedreigend. Dat laatste is overigens in Letland een nog groter probleem. De Russischsprekenden wonen in deze landen al zo lang en zijn dus vaak min of meer Ests geworden.  Het min is uiteraard de taal en de manier waarop ze leven, in eigen milieu met eigen tradities. Maar toch: ze willen meestal niet terug naar Rusland.

Dit alles en nog veel meer wordt in de ‘Baltische zielen’ van Jan Brokken geweldig beschreven, met groot invoelingsvermogen en uitgebreide historische verklaringen. De Estse gebeurtenissen vonden in Tallinn, in Pärnu, in Tartu of elders plaats. Hier bijvoorbeeld vindt de lezer wijze en vooruitziende woorden van Jan Kross, de grote schrijver van Estland. En ook lezen we, tot mijn verrassing in ieder geval, nieuwe feiten over de ramp met de Estonia. De laatste tijd is het onderzoek naar de ramp in Zweden, Estland, maar ook in Finland weer opnieuw actueel geworden. En die ramp zelf gebeurde nog wel op mijn verjaardag in 1994, in de nacht van 27 op 28  september.  En de Estonia kwam uit Estland aan de overkant van de Finse Bocht, maar leed in een zware storm schipbreuk vlak voor Finland, Estonia uit Estland, het broederland van Finland.

 

Twee tussenopmerkingen zijn hier wel op z’n plaats.

  1. Als iemand geïnteresseerd is in wat er konkreet gebeurd is in de jaren negentig van de vorige eeuw in Estland, is het boeiende boek van Carolijn Visser, Uit het Moeras (2000) een aanrader. Carolijn Visser was bevriend geraakt met een jong Ests echtpaar, dat in deze jaren probeerden met vallen en opstaan een ander leven in het nieuwe Estland op te bouwen. Carolijn Vissen kwam regelmatig voor langere tijd bij hen en schreef er over. En goed!.
  2. Een ander boek, dat ik hier zou willen aanraden, is de uitvoerige en mooi uitgegeven catalogus bij de indrukwekkende tentoonstelling zomer 2017 in de Amsterdamse Hermitage: 1917. Romanows &Revolutie, Het einde van een monarchie. Als je dit boek nauwkeurig leest (en via de begeleidende stem van Jan Brokken op de tentoonstelling ook kon horen), gaat het dramatische gebeuren in het grote Rusland van het begin van de twintigste eeuw voor je leven. Het boek is veel breder opgezet dan alleen maar rond de gebeurtenissen in het revolutiejaar 1917. Het ervoor en erna krijgt er ook zijn verdiende plaats! En die zo ontstane Sovjet-Unie heeft na 1944 de Baltische landen voor lange tijd weer in bezit genomen door het in 1944 op de Duitsers te heroveren en bezetten. En dat hebben deze Balten geweten, tot hun bevrijding rond 1991 toe en ook erna! In Finland is de historie zoals we wel weten heel anders gelopen.

 

Jan Brokken, De gloed van Sint-Petersburg (2016), Wandelingen door heden en verleden.

Het derde boek van Jan Brokken, gaat over de grote tijd van de Russische literatuur, de Russische schilderkunst, de Russische muziek in de negentiende eeuw tot 1917. En dan de gevolgen van de revolutie 1917 onder Lenin en Stalin en zelfs de tijd na hen.

Het boek handelt hier over de dichteres Anna Achmatova en haar zoon Lev Goemiljov, die een euraziatisch rijk nastreefde (wat ook Poetin nastreeft in zijn Euraziatische-Unie!).Verder over schrijvers als Dostojevski en Gogol, over componisten als Sjostakovitsj, Sergej Rachmaninov en Igor Stravinsky,  maar ook over Pjotr Tschaikowski en Rimski-Korsakov, en tevens over de schilder Kazimir Malevitsj. Ook over de Nevski-prospect en het grote Catharinapaleis in Poesjkinstad, over literair verzet via dichtkunst van Mandelstam en Achmatova, beiden vervolgd door de haat van Stalin. Die haat is vooral te bespeuren in de meesterlijk beschreven vervolging van de componist Sjostakovitsj door Josef Stalin, de Machtige. Er wordt bericht over de Peterhof en Peter de Grote. Veel andere mensen en zaken worden ook behandeld, maar ik kan zo wel aan het opsommen blijven. Niet dus!

Zeer indrukwekkend is het hoofdstuk over de weduwe van Osip Mandelstam, ‘de literaire tweelingbroer van Anna Achmatova’, beiden alom bekende volksdichters. Het gaat er hier dan vooral over, hoe in die tijd opstand tegen de almachtige Stalin en zijn Sovjet-Unie werd gevoerd. Met alle negatieve gevolgen van dien voor velen: zoals moord, verbanning of deportatie. Zeer treffend in dit verband is het verhaal over de moord op Stalins rechterhand in 1934, op partijleider Kirov in Petrograd en dan hierna de bloedige wraak via radicale zuiveringen (=moord of verbanning) van het hele sovjet-kader door ‘vadertje’ Stalin, die zich zo onthand voelde en zich wilde wreken, om zijn eigen positie daarmee te verzekeren. Soms lopen hierbij de politieke commentaren van Brokken tot aan Poetin, dus de actualiteit van het politieke gebeuren nu krijgt tussendoor ook zijn plaats.

 

Waarom dit verhaal eigenlijk hier?

Ten eerste algemeen positief gezegd: wat een cultureel activiteit (wereldwijd) was er al eeuwen aan de zuid- en oostkust van de Oostzee, onvoorstelbaar maar wel waar! Niet alleen Kalevala of Sibelius, niet alleen Goethe of Lübeck, niet alleen Dantzig of Chopin, maar zo veel en veel meer!

 

De Baltische landen zijn altijd heel belangrijk voor Finland geweest, vooral dan Estland en Letland. Maar ook voor Nederland! Over de banden van Finland en Nederland met Sint-Petersburg hoef ik hier eigenlijk niet veel te zeggen! Maar wel, dat de Baltische landen lang verschrikkelijk geleden hebben, onder de bezetting van Rusland, van de Sovjet-Unie vooral, met name onder Stalin, maar ook wel onder Lenin en de opvolgers van Stalin. Finland daarentegen werd weliswaar niet door de Sovjets bezet, maar de harde druk van de Sovjet-Unie was tientallen jaren lang zeer belastend, zelfs nu nog .

 

We hebben vaker over de relatie tussen Nederland en Finland geschreven. Goed zo. Maar Nederlanders hadden en hebben ook hechte relaties met de Baltische landen (denken we alleen maar aan Tallinn of Riga) en uiteraard ook veel met Sint-Petersburg (of Petrograd of Leningrad). Dus vaak direct of indirect ook met Finland. Jan Brokken en zijn diepgravende en vooral boeiende verhalen geven ons daar een kijk op, zowel door zijn eigen persoon als via zijn schrijven. Dat geeft nieuwe achtergrond en diepgang aan de relaties tussen Nederland en Finland, relaties die niet op zich staan, maar vaak ook alles met de genoemde landen met Nederland te maken hebben. Vandaar!

 

Peter Starmans