DEEL 1: eerst wat algemener

Op het jubileumfeest van onze vereniging op 17 november 2012 in de Nederlandse residentie wierp onze nieuwe ambassadeur, Henk Swarttouw, in zijn vriendelijk en weldoordacht welkomstwoord een verrassende vraag in de ronde van een vijftigtal toeluisterende Nederlanders: ”Weet u, geacht publiek, waarom de Nederlandse Vereniging in Finland eigenlijk precies op 7 januari 1937 is gesticht?” Een hooginteressante en verrassende vraag, dat wel! Maar nog verrassender, (en voor sommigen zelfs beschamend, ik geef het toe ;-), was de reactie van het publiek: niemand van de toehoorders kon het juiste antwoord geven.

Het initiatief voor een nieuwe vereniging is inderdaad in januari 1937 genomen en de club werd begin februari 1937 officieel gesticht, OK, maar waarom precies op 7 januari? De aap kwam gelukkig al snel uit de mouw van de nieuwe Nederlandse ambassadeur, de vertegenwoordiger van de Koningin der Nederlanden in Finland, meneer Henk Swarttouw: op 7 januari 1937 stapten Prinses Juliana en Prins Bernhard namelijk in het huwelijksbootje. Op die doorluchtige avond van de zevende januari 1937 was er in de ruimtes van het Nederlands gezantschap of in de woning van meneer Huender, consul van Nederland in Finland, een feestelijke bijeenkomst, waarbij in ieder geval de heer Spaens van Philips aanwezig was en zeker ook nog wel een paar andere in Helsinki wonende en werkende Nederlanders in hogere posities.

Op 7 januari 1937 zijn prinses Juliana en prins Bernhard dus getrouwd. Natuurlijk, dat weet toch iedereen :-). Een leuk filmpje van een minuut of elf à twaalf van deze gebeurtenis in Den Haag is te vinden op YouTube: ”De huwelijksdag van Prinses Juliana en Prins Bernhard van Lippe-Biesterfeld”. En … als de lezer/es een goede tekst of mooie foto’s bij deze Haagse gebeurtenis zoekt, kan hij/zij bijvoorbeeld en voorbeeldig terecht op de site van van het Koninklijk Huis of op die van de Koninklijke Bibliotheek.

De koninklijke familie had in die jaren overigens zeker een grote symbolische betekenis. Centraal stond uiteraard Koningin Wilhelmina en daarom werd Koninginnedag op 31 augustus zo mogelijk uitbundig gevierd; direct naast Wilhelmina stond haar latere troonopvolgster Prinses Juliana met haar man Prins Bernhard van Lippe-Biesterfeld (de toen al populaire prins, met later dan de symbolische anjer in het knoopsgat van zijn revers, als sympathiek bewijs van zijn pro-Nederlanderschap tijdens de oorlog); al gauw kwam daar op 31 januari 1938 als eerstgeborene Beatrix bij (de prinses van de ballonnen in Kärsämäki, wacht maar af 🙂 en op 5 augustus 1939 als tweede dochter prinses Irene. Het vieren van de verjaardagen van hen allen stond als vanzelfsprekend regelmatig en centraal op het programma van de ‘Nederlandsche Vereeniging’ in die dagen. En terecht, toen dus al.

De ‘Nederlandsche Vereeniging’ in Finland was principieel wel bedoeld als vereniging van de bijeengebrachte belangengroep van Nederlanders, die toen in Finland woonden. De eerste ledenlijst van 1 december 1938 voert 38 namen op (archiefdocument 025). We zien er namen van zakenmensen met als primus Koen Spaens van Philips en voorts van heel wat vertegenwoordigers van de katholieke kerk o.l.v. bisschop Gulielmus Cobben. Namen van diplomaten als die van H.M. Gezant Baron van Nagell ontbreken echter. Wilden zij toen liever niet als lid van een officiële Nederlandse vereniging in het buitenland geregistreerd worden of wilden ze alleen maar zo veel mogelijk op de achtergond blijven? Een antwoord heb ik niet, maar Baron van Nagell droeg de vereniging in ieder geval jarenlang een warm hart toe. De naam van Dr. W. Huender, de eerste voorzitter van de vereniging, ontbreekt hier ook, maar hij was toen al uit Finland vertrokken, nadat hij door de ledenvergadering van 1938 tot Eere-Voorzitter benoemd was.

Deel 2: wat preciesere gegevens voor de liefhebber van historie

Omdat het begin van onze NViF nog steeds wat onscherp omlijnd is, hier ter aanvulling voor de liefhebber van historie een paar nadere preciseringen. Die komen grotendeels uit het archief van de vereniging en enigermate uit het internet.

Op 7 januari 1937 besloot een ‘voorloopig comité’ in een bijeenkomst ter gelegenheid van het huwelijk van Prinses Juliana en Prins Bernhard bij de Nederlandse Gezant Baron van Nagell (in Stockholm) of de Nederlandse consul in Finland Dr. Huender een nieuwe vereniging op te richten. Op 28 januari 1937 schreef K. Spaens namens het ‘voorloopig comité’ een brief aan alle Nederlanders in Finland en nodigde hen uit, begin februari ter vergadering te komen. Op 4 februari volgde toen de bijeenkomst en daarmee de oprichting van de ʻNederlandsche Vereenigingʼ (in Finland) en daarbij werd het eerste bestuur benoemd. Doc.001 van ons archief luidt zo: ”Helsingfors, den 26 Januari 1937. L.S. Naar aanleiding van onze bijeenkomst op 7 Januari, waarbij tot oprichting van de Nederlandsche Vereeniging werd besloten, stelt het voorloopig comité zich voor, op Donderdag 4 Februari om 20 uur bijeen te komen in lokaal n° 4 van ”Handelsgillet”, Kaserngatan n° 23. Op de aanwezigheid bij deze bijeenkomst van U en Uwe dames, stellen wij hoogen prijs. (…). Namens het voorloopig comité, K.Spaens”. En doc.006 gaat hierop verder:”Helsingfors, den 3 april 1937. L.S. Hierbij doe ik U toekomen een kort verslag van de eerste bijeenkomst van de Nederlandsche Vereeniging op 4 Februari 1937. Verslag: Dr. Huender opende de bijeenkomst en heette alle leden hartelijk welkom. Hij verheugde zich er over, dat met eenige uitzonderingen alle Nederlanders aanwezig waren, en sprak de hoop uit, dat ook voor de toekomst alle leden even voltallig en met hetzelfde enthusiasme zouden verschijnen. Hierna werd de voordracht van het bestuur bij acclamatie aangenomen: Dr. W. Huender (Voorzitter), H.D. Stelwagen (Vice-Voorzitter), K. Spaens (Secretaris-Penningmeester), Mevr. Huender, Mevr. Palmberg. Het aantal bijeenkomsten werd voorlopig op vier per jaar vastgesteld, te weten, in Januari, April, Augustus en December. Dit sluit natuurlijk niet uit, dat dit aantal bij voldoende interesse vermeerderd kan worden. De secretaris ontvangt hierover gaarne Uwe voorstellen en zal na overleg met het bestuur dan zoo spoedig mogelijk hierop terug komen. Hiermede was het officieele gedeelte afgeloopen en werd de rest van den avond in gezellig tezamenzijn doorgebracht. (…) De Secretaris-Penningm. K. Spaens”.

Een eerste vraag hierbij is wel: Wie was Dr. W. Huender?

Uit het archief van de vereniging krijgen we een nog wat onvolledig antwoord. Op 18 juni 1937 ondertekent de heer Huender een brief aan het Bestuur van het Algemeen Nederlandsch Verbond als ʻVoorzitter, Dr. W. Huender, Consul Generaal der Nederlandenʼ. Daarmee weten we dus zijn status in Finland in 1937/1938. Als secretaris van de vernoemde brief ondertekende tevens ”K. Spaens, Directeur Finska A/B.Philips” (doc.013). Huender werd op 4 februari 1937 tot eerste ʻVoorzitter van de Nederlandsche Vereeniging in Finlandʼ gekozen. Hij trad op 10 februari 1938 als voorzitter terug, omdat hij naar elders geroepen werd. De aftredende voorzitter, Dr. W. Huender,wordt dan de eerste ʻEere-Voorzitterʼ, en K. Spaens wordt tijdens dezelfde vergadering gekozen tot de tweede ʻVoorzitter van de Nederlandsche Vereeniging in Finlandʼ (doc.017). Uit doc.025 blijkt, dat Huender eerst spoedig erna naar Bergen in Nederland is gegaan.

De volgende info komt uit: http://journals.cambridge.org. Vanuit Nederland is de heer Huender waarschijnlijk al snel (weer?) naar Nederlands-Indië vertrokken. Dr. W. Huender heeft, wordt ons bericht, jarenlange ervaring in koloniale, consulaire en diplomatieke dienst voor Nederland in het buitenland opgedaan. Vóór de oorlog was hij in Manila, waar hij door de Japanners geïnterneerd werd; hij, zijn vrouw en zijn kinderen kwamen toen naar Londen met het eerste schip, dat diplomaten in het voorjaar 1943 naar Engeland heeft gebracht. Het wanneer en de omstandigheden van deze op zich interessante info worden echter verder niet nader gepreciseerd. Verder gegevens van zijn persoon zijn: Dr. W. Huender, doctor in de politieke wetenschappen van Leiden; hij is assistent-resident in Nederlands-Indië geweest en is later in buitenlandse Nederlandse diplomatieke dienst gegaan. De schrijver van dit artikel schat, dat het assistent-residentschap in Nederlands-Indië in de jaren dertig heeft plaatsgevonden, wellicht voordat hij als Consul Generaal naar Finland kwam of misschien tussen zijn consulschap in Finland tot 1938 en zijn terugkeer naar Europa in 1943). Jammer genoeg weten we niet, wanneer W. Huender geboren is. Na Finland is hij kennelijk (weer?) naar Nederlands-Indië gegaan, om daar voor de Nederlandse belangen te werken. In 1943 is hij dan chef van het kabinet van de Secretaris Generaal van het Nederlands Ministerie van Buitenlandse Zaken (in Londen) geworden. Hij werd aldaar ook benoemd tot lid van het interim-comité van het Internationale Instituut in Londen (of Cambridge), dat verantwoordelijk was voor de ”International Discussion Meetings”, een belangrijk internationaal discussieforum van het toenmalige Europese centrum Londen. Het thema van een van die meetings op 24 februari 1943 was: ”Training Courses for Service in the Netherlands East Indies”, ingeleid door Dr. W. Huender als vertegenwoordiger van het Nederlands Bestuur in Londen. Deze lezing is gedeeltelijk op internet te vinden en gaat over de planning van de scholing voor dienst in het Nederlands-Indië na de oorlog. Was hij daarom al in 1938 vanuit Finland naar Nederland teruggeroepen? Misschien wel, maar goed, vragen zullen er altijd wel blijven bestaan; toch hebben we nu al vrij veel informatie over Dr. W. Huender bij elkaar gevonden. Wat Finland betreft kunnen we hier samenvatten: hij was in 1937 Nederlands Consul Generaal in Finland, door het Ministerie van B.Z. aldaar benoemd, en hij werd op 4 februari 1937 de eerste voorzitter van de ʻNederlandsche Vereenigingʼ in Finland. In 1938 is hij uit Finland naar elders vertrokken.

Nu zijn we dus weer terug bij de NViF. In het algemeen heb ik al gezegd, dat Oranje voor de vereniging een grote rol speelde. Voor de derde bijeenkomst van de jonge vereniging in 1937 worden de leden bijvoorbeeld als volgt uitgenodigd: ”Het Bestuur der Nederlandsche Vereeniging stelt zich voor op 31 Augustus 1937, ter gelegenheid van de viering van den verjaardag van Hare Majesteit de Koningin der Nederlanden, hare leden een middagmaaltijd aan te bieden in een der zalen van Hotel Torni te Helsinki des avonds te 19 uur.” (doc.014). De vereniging was in die jaren expliciet oranjegezind, wat in die moeilijke tijden van zoeken naar eigen identiteit en naar onderlinge steun van (door grote buurlanden) bedreigde kleine landen als Nederland en Finland wellicht vanzelfsprekend was. Zoals boven dus al gezegd: centraal voor Nederlanders (in het buitenland) stond Koningin Wilhelmina en haar Koninginnedag op 31 augustus; in waardeschaal direct ernaast stond haar latere troonopvolgster Prinses Juliana met haar man Prins Bernhard van Lippe-Biesterfeld; gevolgd op 31 januari 1938 door prinses Beatrix en op 5 augustus 1939 door prinses Irene. Het vieren hiervan stond regelmatig en nadrukkelijk op het programma van de vereniging. Dat ook nu nog wel enigszins, maar toch had het vieren van Oranje in die tijd een andere kleur dan nu wellicht. In het archief van de NViF vinden we uit begin 1941 een wat onduidelijk document (doc.047, een typoscript van een lang telegram, zonder datum echter). Het ging daarbij over uitdrukkelijk trouwbetoon aan de Koningin op 31 augustus, maar tevens en tegelijkertijd over het vieren van de dag van de vrijheid. Particulier initiatief in Londen stond erachter; met name worden genoemd Unilever, Philips, Brenninkmeyer e.a. Aan het eind van het telegram wordt dan de afzender van het telegram vermeld: ”(stop) eerevoorzitter Nederlandsch gezant (stop)”. Dat kan alleen maar Baron van Nagell uit Stockholm zijn. Baron van Nagell was namelijk al op 8 december 1938 tot ʻEere-Voorzitter der Vereenigingʼ benoemd. Dus het ging in dit telegram ook om een verzoek van de Nederlandse gezant aan de ʻNederlandsche Vereeniging in Finlandʼ, om mee te doen met dit initiatief en dus de Koninginnedag te vieren als ”Neerlands vrijheidsdag, Netherlands Day of Freedom”. De initiatiefnemers van dit initiatief verbleven in Londen. Het begin van het telegram is het duidelijkst: ”Van particuliere zijde is een plan om (bij) gelegenheid Koninginneverjaardag op grootsche wijze spontaan trouw doen bewijzen door Nederlandsche onderdanen geheele wereld onder aandacht regering gebracht (stop) regering plan tegenover zeer sympathiek (stop) reeds gevormd voorloopig comité zal zich telegrafisch tot U wenden verzoekende ten Uwent vorming particuliere ondercomités stimuleeren. …”. (Sorry, beste lezer/es, maar dit is een prachtvoorbeeld van diplomatieke telegramstijl ;-). Hoe dit toen verder gelopen is, blijkt jammer genoeg uit het verdere schaarse archief niet meer. Maar de centrale plaats van Oranje en het verlangen naar vrijheid van het toen al bezette Nederland in binnen- en buitenland is hier overduidelijk in verwoord.

Interessant hierbij is tenslotte nog, dat doc.043 op 1 februari 1941 aan Baron van Haersolte via het Gezantschap der Nederlanden in Helsingfors gestuurd werd. Deze baron werd al eerder vermeld op de achterzijde van de ledenlijst 1/1 van 1939 (doc.040). De vraag is nu, wie deze baron is, want Baron van Nagell is zeker tot 31 januari 1941 nog H.M. Gezant der Nederlanden in Zweden en Finland, met als vestigingsplaats Stockholm (doc.048). Is Baron van Haersolte dan de opvolger geworden van Baron van Nagell per 31 januari 1941, zoals in het commentaar van het archief verondersteld wordt? Heel onwaarschijnlijk, want op de presentielijst van de bijeenkomst in hotel Torni van 31.01.1941 worden de heer en mevrouw Van Haersolte als aanwezig aangegeven zonder bijvoeging van enige status en het telegram van Spaens vanuit Stockholm van dezelfde dag werd ondertekend door Baron van Nagell. Dit document luidt als volgt: (tijdstip 31 januari 1941, gericht aan de ‘Legation Hollande’, Helsinki): = VAN SPAENS VOOR NEDERLANDSCHE VEREENIGING KAN TOT ZIJN SPIJT NIET AANWEZIG ZIJN DOCH WENST U ALLEN EEN AANGENAME AVOND LEVE DE KONINGIN LEVE VRIJ NEDERLAND = NAGELL”. Na dit telegram van januari 1941 zwijgt het archief van de NViF verder tot september 1945 in alle talen. Was Koen Spaens als voorzitter van de ʻNederlandsche Vereenigingʼ toen in Stockholm bij de gezant, om de zaak rond de vrijheidsdag met hem te bespreken? Waarschijnlijk JA! Maar verder doe ik er hier maar beter met het archief het zwijgen aan toe.

Deel 3: algemene afsluiting

Overigens komen de namen van geen van de twee laatstgenoemde baronnen voor op de ledenlijst van de vereniging van januari 1941 (doc.46), maar wel bijvoorbeeld de namen van de heer en mevrouw Nikolai en Saga van Gilse van der Pals (zie ons nieuwe boek ʻCulturele banden van Finland met Nederlandʼ) en ook die van het echtpaar Spaens; en verder verschijnt de naam van bisschop Gulielmus Cobben; maar bijvoorbeeld niet die van Rob of Armand de Caluwé, waarover we uitgebreid geschreven hebben (bijvoorbeeld in het boek ʻFins-Nederlandse relaties – vroeger en nuʼ van 2010 en in de Finse vertaling ervan). De twee De Caluwés, als ʻpaterʼ en ʻpastoorʼ hier betiteld, dus pater Rob en pastoor Armand de Caluwé, waren echter wel aanwezig op de bijeenkomst in hotel Torni van 31 januari 1941 (doc.042), waarover we al gesproken hebben. Wat was dat dus eigenlijk voor een bijeenkomst? Het juiste antwoord moet ik de lezer/es schuldig blijven. Dit alles roept weer allerhand andere vragen op. Maar … omdat de vragen vaag zijn en de schriftelijke gegevens ter oplossing van de vragen schaars tot nihil, zijn er ook nauwelijks zekere antwoorden te geven. Dat is vaak het probleem van iedere historicus ;-), daar moet hij zich dan maar bij neerleggen.

Eind goed ‒ al goed: misschien was dit lange verhaal toch een lichtgevende adstructie bij de hooginteressante vraag tijdens het jubileumfeest van ambassadeur Henk Swarttouw, waar we in dit artikeltje van uit zijn gegaan :-).

Kerava, 26 december 2012.

Peter Starmans, lehtori