ANNE FRANK en anderen
ANNE FRANK en anderen
Een tijdje geleden zag ik in de boekhandel opeens een boek liggen, wat mijn aandacht vroeg. Het was een Fins boek, maar door de titel viel het me op. Het was een nieuw boek van Anna-Leena Perämäki, die door haar dissertatie over o.a. Anne Frank, aan de universiteit van Turku in 2020, me al opgevallen was. De titel van het boek luidt: ‘Anne Frank ja hänen kohtalosisarensa’ (2022; ‘Anne Frank en haar lotgenotes’). Het boek is geen vertaling, maar een oorspronkelijk werk in het Fins, en gaat over de lotgevallen van vijf jonge, joodse vrouwen, eind jaren dertig en tijdens de tweede wereldoorlog. Het boek bevat min of meer uitgebreide citaten uit de dagboeken van deze vrouwen, geplaatst in de tijd en de wereld rondom hen, en wel lokaal gezien in Amsterdam en Parijs. En het boek is qua taal voor ons, als we de Finse taal min of meer beheersen, heel goed leesbaar en vlot geschreven. Ik zou in dit artikel vooral dit boek zelf willen bespreken en verder kort wat willen vertellen over mogelijke verdiepende literatuur eromheen, wat de berichten uit dit boek nader illustreert. Het boek is met name boeiend en bovendien voor ons, Nederlandse lezers, gedeeltelijk nieuw, omdat het ons bekende dagboek van Anne Frank, het Achterhuis, hier niet op zich staat maar vergeleken wordt met dagboeken van andere jongere of oudere Jodinnen, die de Duitse bezetting en de wereldoorlog in Frankrijk (vooral in Parijs) en in Nederland (vooral in Amsterdam en Den Haag/Eindhoven) meegemaakt hebben en erover in hun dagboeken schreven.
De twee bekendste en uitgebreidste dagboeken zijn geschreven door de ons bekende Anne Frank en door de Franse Hélène Berr. Ook boeiend zijn de lotgevallen van de Weense Elisabeth Kaufmann, die met haar familie in de jaren dertig gevlucht was voor de nazistische bedreiging van haar vaderland Oostenrijk en die met vader, moeder en zus in Parijs terecht gekomen was. De andere twee kortere dagboeken betreffen een Parijse Jodin, Isabelle Jesion, en verder een Haagse jodin Anita Meyer, die uiteindelijk vanuit Den Haag via Amsterdam als onderduikster in een dorp in de buurt van Eindhoven terecht kwam, en daar eind 1944 bevrijd werd door de geallieerden.
De eerste jodin, die in dit boek over Anne Frank aan bod komt, is Elisabeth Kaufmann, geboren in 1924, zij was dus rond vijf jaar ouder dan Anne, die toch wel de kern van het boek in beslag is blijven nemen. Elisabeth is een dochter van rijke, in Oostenrijk volledig ingeburgerde joodse ouders, die voor de boze dreiging van Hitler Wenen hebben verlaten en naar Parijs zijn gegaan, waar ze het uiteraard als emigranten een stuk minder hadden dan thuis in hun grote en rijke herenhuis in Wenen. Toen de Duitsers in 1940 ook Frankrijk en vooral Parijs naderden, vluchtten Elisabeth en haar wat zieke moeder naar het toen nog vrije Zuid-Frankrijk. Het lukte haar en haar moeder naar de USA te emigreren en daar is Elisabeth op oudere leeftijd gestorven. Het opvallende bij dit gezin was, dat ze wat religieuze praktijk betreft nauwelijks nog joods waren, maar dat ze zich vooral bedreigd voelden, omdat ze tot het Joodse ras behoorden, zoals Hitler het ook uitdrukkelijk en nogal grof en beledigend zei en schreef en het ook zo bedoelde. Dus trauma’s zal Elisabeth er zeker aan over hebben gehouden, temeer waarschijnlijk achteraf gezien, daar haar broer tijdens de oorlog omgekomen is.
De tweede jodin, die in het boek aan bod komt, is Isabelle Jesion, een Parijse vrouw, geboren in 1926. De aantekeningen in haar dagboek zijn eigenlijk herinneringen uit de jaren 1941 tot 1944, vooral die van het door de Duitsers bezette Parijs. Hierbij vallen in dit geval de normale puberteit en de Duitse dreiging en bezetting van Parijs op als min of meer verwerkte gegevens. Het wordt hier in dit boek vooral goed en beeldend beschreven, hoe negatief de uitwerking van het Duitse bevel was, dat de joden een Jodenster tot hun schande en ter onderscheiding van andere rassen moesten dragen. Isabelles ouders werden in 1942 tijdens een grote Duitse razzia weggevoerd en later vermoord in een Duits concentratiekamp, wat uiteraard diepe wonden heeft achtergelaten. Ik denk hierbij bijvoorbeeld vooral ook aan de bekende Nederlandse schrijfster Marga Minco, het bittere kruid. Isabelle Jesion is later in 1947, dus na de oorlog, naar Israël getrokken en is daar op vrij jonge leeftijd in 1971 aan kanker gestorven.
De derde jodin, die in het boek over Anne Frank aan bod komt, is Hélène Berr. Berr is door haar uitgebreide, goed geschreven (en in het Nederlands en Fins vertaalde) dagboek ook in Nederland en Finland terecht bekend geworden. Hélène is geboren in 1921, dus was een jaar of acht ouder dan Anne. Dat betekent wel, dat een heel andere, bijna volwassen vrouw aan het woord is, een Franse jodin, die in Parijs woont en aan de Sorbonne Engelse taal en literatuur studeerde. Ze begint haar dagboek voor haar tweede verloofde, Jean, die uiteindelijk via Zuid-Frankrijk als anti-Duitse activist wegtrekt naar Engeland om met De Gaulle tegen de Duitsers te vechten. Ze mist hem erg en wil via haar dagboek hem een actueel beeld geven van haar situatie toen als jodin in het bezette Parijs. Ze eindigt haar dagboek, zoals duidelijk, plotseling in 1944 (de herhaalde woorden ‘horror, horror, horror’ vormen de laatste woorden!), toen ze bij een razia thuis werd ingerekend en via Auschwitz uiteindelijk in Bergen-Belsen belandt. Zoals Anne en Margot Frank ook.
De ouders van Hélène overleefden Auschwitz niet, al werd haar vader eerst gearresteerd en toen vrijgelaten, maar later met zijn vrouw opnieuw ingerekend en op transport gezet, uiteindelijk naar Auschwitz. Waar ze de dood gevonden hebben. Het mooie van deze jonge, actieve en sociale vrouw Hélène Berr is wel, dat ze zoveel mogelijk voor haar ouders, voor haar jongere broer en haar zussen doet, om hen te beschermen en geestelijk te ondersteunen in deze anti-semitische tijdsperiode. En naast haar studie, haar werk en haar familiaire zorgen is ze ook nog uitermate actief via een Frans-joodse organisatie (ik vergelijk dit wel met de activiteit van de Amsterdamse Joodse Raad), door als vrijwillige maatschappelijk werkster veel werk te verzetten voor joodse weeskinderen, die door hun joodse verzorgsters geprobeerd werden geestelijk en lichamelijk op te vangen en te troosten, omdat hun ouders heel vaak door de Duitsers naar concentratiekampen overgebracht werden of waren. Een mooi, maar ook heel triest en vaak uiterst onbevredigend werk. Uiteindelijk is Hélène vlak voor de bevrijding door de Engelsen van Bergen-Belsen aldaar door uitputting gestorven, jammer genoeg bij een appèl waar ze in elkaar zakte en doodgeslagen werd door een Duitse bewaker. Dit stervenslot in het intrieste, overvolle en barbaarse concentratiekamp Bergen-Belsen hadden, door ziekte en ondervoeding verzwakt, kort ervoor ook Margot en Anne Frank ondergaan.
De vierde jodin, een jong joods meisje, dat in het achterhuis opgroeit tot jonge vrouw, is de internationaal bekende Anne Frank (samen met haar zus Margot, met haar vader Otto en haar moeder Edith en de andere vier onderduikers, die meer dan twee jaar lang ondergedoken zaten in het Achterhuis aan de Prinsengracht in Amsterdam. Het verhaal van deze families is zo bekend, dat ik er hier nu het zwijgen toe doe. Maar toch … door de indringende stijl van Anna-Leena Perämäki was het ook nu nog zó belangwekkend, dat ik meteen het dagboek zelf weer ben gaan lezen. Wat is dat toch vlot geschreven, dat dagboek, kritisch en mooi, en in de tweede door Anne zelf begonnen versie bedoeld als een later uit te geven boek, om het nageslacht te laten meeleven met het lot van een kleine joodse groep, lang ondergedoken en bedreigd tijdens de bezetting van Nederland en Amsterdam in de wereldoorlog. Met alle concrete gevolgen van dien. Overigens heeft ook Hélène Berr haar goed geschreven dagboek voor haar verloofde Jean bedoeld om in de toekomst uitgegeven te worden, ook om deze beroerde tijd in het bezette Parijs bij latere generaties niet te doen vergeten. Goed zo! Vele andere dagboeken zijn alleen maar geschreven, om begrijpelijkerwijze met zichzelf klaar te komen in zulke beroerde tijden. Overigens zaten in het Achterhuis wel een groep van acht door Hitler en de Duitsers gehate en achtervolgde rasjoden ondergedoken, dus jarenlang gevangen, maar opvallend bij hen speelt de joodse religie toch een belangrijke rol, zeker bij de familie Frank.
De vijfde jonge joodse vrouw, die in dit boek aan het woord komt, is de in 1929 geboren Anita Meyer, die ons weliswaar geen beroemd dagboek heeft nagelaten, maar wel wat persoonlijke aantekeningen, die aanvullend een heel ander beeld geven van een Haagse joodse familie, die via het voor joden levensgevaarlijke Amsterdam hun dochter Anita naar een dorp in de buurt van Eindhoven hebben laten gaan, waar ze ondergedoken, maar in relatief grote vrijheid in een boerengezin opgroeit, en (zoals al gezegd) de bevrijding in 1944 door de geallieerden meemaakt en in leven is gebleven. Maar ja, haar lot was toch wel hard, ze was in beslissende jaren van haar leven gescheiden van haar ouders en familie en werd met het zuiden van Nederland eerder dan Amsterdam bevrijd. Maar uitzonderlijk werd ze wel met haar ouders en zus herenigd na de oorlog, wat bij de andere jonge vrouwen vaak niet het geval was, omdat zij zelf de oorlog niet overleefden.
Het is wel boeiend via vijf goed getekende portretten (met de schildering van de achtergrond erbij) een wat breder beeld te krijgen van de impact van de maatregelen, die in de oorlogsperiode geldend waren voor joden. Maar niet alleen voor hen, want ook voor het bezette volk, het Franse en het Nederlandse, en bijvoorbeeld voor de mannelijke bevolking, die werd gedwongen voor de Duitsers te werken. Alleen al daarom is dit boek van Perämäki waardevol en wordt hopelijk ook eens in het Nederlands vertaald. Verder is het contrast tussen de Duitse bezetting in het Amsterdam en het Parijs van toen zeker niet een alledaags thema in de oorlogsliteratuur. En juist daarom een goede aanvulling van ons weten over deze tijd. En bovendien bleef ik met de vraag van ‘Wat erna?’ wel zitten. Gelukkig heb ik in mijn bibliotheek twee boeken gevonden, die me verder geholpen hebben en vragen hielpen beantwoorden, die naar boven kwamen.
Als eerste wil ik noemen de biografie van Otto Frank, de vader van Margot en Anne, van de hand van Carol Ann Lee, die over het thema Anne Frank meerdere boeken heeft geschreven. Ze zijn uitgebreid gedocumenteerd en zeer lezenswaard en geven, bijvoorbeeld in deze genoemde biografie over het verborgen leven van Otto Frank een duidelijk beeld van de vader Otto Frank, van zijn gezin in Frankfurt, in Amsterdam en in het Achterhuis. En uiteindelijk van het leven van Otto Frank na de arrestatie van de acht onderduikers in augustus 1944, hun verblijf in Westerbork en de treinreis naar Auschwitz en voorts de dood van Edith, Peter, Anne en Margot in Auschwitz en Bergen-Belsen. Meestal jammer genoeg vergeten door het dagboek zelf over het verblijf in het Achterhuis (1942-1944), wat uiteindelijk wereldberoemd werd. Ook bijvoorbeeld Miep Giess zou hier met haar herinneringen genoemd kunnen worden.
Verder wilde ik een heel ander boek naar voren halen, het boek van Anita Lasker-Wallfisch, de celliste van Auschwitz, die uitgebreid schrijft over haar verblijf in Breslau, later in Auschwitz, maar vooral ook over haar verblijf in het concentratiekamp Bergen-Belsen, waar Anita en haar zus Renate uiteindelijk bevrijd werden door de Engelsen en waar Anita een tijdlang erna als tolk en getuige de Engelsen en de geallieerden hielp, het kamp Bergen-Belsen ‘op te ruimen’, te begrijpen dus om het als barbaars te kunnen veroordelen; en uiteindelijk was Anita als belangrijke getuige in het proces tegen de Duitse bewaking van dit kamp aanwezig, om mee te helpen, de ware en vreselijke gebeurtenissen in dit kamp te klaren en de daders ervan te bestraffen. Anita was zowel getuige van het ellendige kampleven zelf en van de bevrijding van Bergen-Belsen en het meehelpen de ellende te lenigen van deze plaats van onheil. Deze gegevens sluiten het leven van Hélène Berr, en tevens van Margot en Anne Frank af. Zo is de kern van het verhaal een af verhaal geworden, met een begin en een einde.
Peter Starmans
ACTUALITEITEN in het NEDERLANDS, vergeleken met het FINS
De laatste jaren is er in Nederland en Vlaanderen een talige discussie op gang gekomen, die heel goed gespiegeld kan worden aan feiten van de Finse taal. Het gaat bijvoorbeeld om de persoonlijke voornaamwoorden hij/zij, verder over het gender (= sekse) bij titels of beroepsnamen en tenslotte ging het tussendoor ook over de uitspraak van het Fins, vergeleken met die van het Nederlands. Over de eerste twee zaken wilde ik nu het een en ander zeggen. Over het derde misschien een volgend keer.
Beginnen we met een vrij uitvoerig citaat uit de laatste ‘Onze Taal’ (van september, nummer 8/2022) van de hand van de redactie met als kopje ‘Nieuwe adviezen over genderbewust taalgebruik’: ”Hoe zorg je ervoor dat je een tekst schrijft waarin je niemand uitsluit op basis van gender? Hoe verwijs je naar iemand die non-binair is? Noem je een vrouw die voor de klas staat een ‘leraar’, een ‘lerares’ of een ‘leerkracht’? Het is slechts een greep uit de vele vragen die de laatste jaren steeds vaker gesteld werden aan de taaladviesdiensten in Nederland en Vlaanderen …”.
Bij de allerlaatste zin kan ik alleen maar positief zeggen, dat in ieder geval in taalkringen steeds meer aandacht ook uitgaat naar de Vlaamse taal en cultuur. Nederland wordt langzaamaan weer de Nederlanden, Nederland samen met Vlaanderen. Fijn zo!
Maar de eerste twee door mij bedoelde thema’s staan in de geciteerde tekst duidelijk geformuleerd: 1) het gendergebruik in de taal en 2) de titulatuur, hoe je dus iemand wat betreft zijn/haar taak kunt benoemen. Over de uitspraak van de beide talen wordt hier verder nog niets gezegd, dat is bij wijze van spreken dus van mij uit gezien een toetje na de maaltijd.
- ‘Binair’ en ‘non-binair’. Hij/zij en …?
Bij ‘binair’ vind-je uitvoerig (via het internet), en wel uit maar liefst 14 verschillende woordenboeken, het woord binair als volgt gepreciseerd: het is vooral computertaal rond de 1 en de 0. Of in Mijn Woordenboek, voornamelijk voor scholieren bedoeld en gemaakt, staat puntgewijs onder het woord ‘binair’: ”1) Computerterminologie 2) Dubbel 3) Muziekterm 4) Paarsgewijze 5) Tweedelig 6) Tweeledig 7) Tweetalig 8) Tweetallig 9) Tweetallig rekenstelsel 10) Tweetallig rekenstelsel bestaande uit 1 en 0 11) Tweevoud 12) Tweevoudig.” Een mond vol dus als antwoord op ‘binair’! Bijna zoals de twaalf apostelen, maar toch … één ding is duidelijk: het gaat uitsluitend over twee ietsen, 1 en 0, punt uit! Mijn Prisma-woordenboek zegt: ”tweedelig, tot een tweetalig stelsel behorend”. In een Vlaamse muziekencyclopedie staat: ”tweeledig. Meestal gebruikt als aanduiding van een tweedelige maatsoort”. In een heraldisch woordenboek vinden we: ”Tweeledig: nacht/dag, aan/uit, man/vrouw”. Dat is nu wel voldoende, want uiteindelijk vinden we als voorbeeld de twee ietsen geconcretiseerd als man/vrouw! Het gaat klaarblijkelijk tegenwoordig vooral om deze twee tegenover elkaar gestelde eenheden.
Bij ‘non-binair’ (ook soms wel ‘niet-binair’) (= transgender) volgt echter een verrassend ander soort verklaring of verduidelijking: ”zich noch als (volledig) man noch als (volledig) vrouw identificerend”. Hier is misschien een verder citaat uit ‘Onze Taal’ verhelderend: ”Genderbewust taalgebruik is taalgebruik ‘waarin zowel vrouwen, mannen als non-binaire personen zich kunnen herkennen, waarin niemand uitgesloten wordt, en waarin niet één gender of sekse dominant is’, zo vat het persbericht het samen.”. Dus niet slechts twee soorten personen, man of vrouw, maar meerdere soorten personen, niet zonder meer man of niet zonder meer vrouw, oftewel transgender, anders en evenveel waard in ieder geval als man of vrouw, dus als hetero’s! Het Prisma-woordenboek formuleert ’transgenderist’ als volgt: ”iemand die zich man en vrouw tegelijk voelt”. Dus niet zonder meer een homofiel of lesbofiel iemand.
En hier zijn we nu bij het talige probleem van tegenwoordig: vooral stoort, dat de persoonlijke voornaamwoorden ‘hij/zij’ eventueel andere persoonlijke pronomina, minder mannelijk of minder vrouwelijk, uitsluiten. Andere personen, of dat nu homoseksuelen dus transgender zijn, blijven dus in de taal naast de benoemde heteroseksuelen dus eigenlijk onbenoemd; en dat in een moderne wereld, waar de mensen steeds meer weten, dat er behalve het gender ‘man’ of ‘vrouw’ vele reële varianten bestaan, die ook hun rechten hebben en talig benoemd willen worden. Logisch dat zij die homoseksuele rechten, of lesboseksuele rechten, of transgenderrechten voor zichzelf opeisen.
En jawel hoor, in de Zweedse taal hebben de taaldeskundigen misschien een oplossing voor dit probleem gevonden: de officiële Zweedse taaladviesdiensten raden al enige tijd aan, niet meer ‘han’/’hon’ (= hij/zij) uitsluitend te gebruiken, maar het algemenere ‘hen’ of eenvoudigweg (en beter) ‘die’! Of dat ‘hen’ in de Zweedse schrijf- of spreektaal al veel navolging gevonden heeft, weet ik verder niet, maar toch is het een al vaker nagevolgde officiële aanbeveling van bevoegde Zweedse taalkundigen geworden. En waarom ook niet? Het past namelijk goed wat klank en vorm betreft in het Zweedse taalsysteem! En waarom in het Nederlands of Vlaams dan niet? Daar wordt fel over gediscussieerd, want het beantwoorden van die vraag is nog steeds niet zonder meer duidelijk. ‘Hen’ past eigenlijk niet en schept alleen maar talige verwarring! Hij of zij of hen zegt, dat bekt in het Nederlands niet goed en is (en blijft?) vreemd. Daar gaat het toch om. Om het maar heel cru te zeggen: dat lust het Nederlandse volk, de Nederlandse mensen, waarschijnlijk niet, ook niet degene personen, die het woordje ‘hen’ hier betreft.
Overigens wijzen maar weinig Nederlandse taaldeskundigen op het feit, dat dat Zweedse ‘hen’ in dit geval vrijwel zeker haar oorsprong heeft in de Finse taal, waarin ‘hän’ al eeuwenlang het gewone persoonlijke voornaamwoord is, neutraal en gendervrij, slaande op man, vrouw of wat dan ook voor een persoon. En … de Zweden hebben toch honderden jaren lang over de achterprovincie Finland geheerst en Zweeds is nog steeds de officiële tweede taal van Finland, al is de sterkte en kracht ervan steeds minder aan het worden. Die eeuwenlang over Finland heersende Zweedstaligen zullen gegarandeerd ook normaal talig contact hebben gehad met de hen omringende Finstaligen, zodat de Rijks-Zweden via hun bondgenoten in Finland heel goed op het idee konden komen, een derde persoonlijk voornaamwoord ‘hän’ in hun rijkstaal over te nemen: ‘hän’ wordt dan op z’n Zweeds geschreven als ‘hen’. Oké, waarom ook niet.
Maar … in het Nederlands is ‘hen’ voor ‘hij/zij’ toch nogal verwarrend en dus niet zonder meer in deze vorm gelukkig gekozen, andere mogelijkheden zijn er vele voorgesteld maar het echt passende woord is nog niet gevonden en het is maar de vraag, of zoiets als ‘hij/zij’ in de Nederlandse algemene taal (onze volkstaal) zo maar vervangen of aangevuld kan of wil worden. Dat proces duurt lang, misschien wel eeuwen! Daarin is het veranderen van algemene taal toch wel conservatief, de meeste mensen zijn toch blij met wat ze hebben en ze houden daaraan vast en … een voorstel van boven, door taaldeskundigen, wordt door de normale doorsneeburger geaccepteerd of niet, langzaam (maar zeker) of niet. Tot nu toe nog niet, maar ik ben geen profeet. Misschien wordt er een goed en acceptabel transgenderwoord voor gevonden en ingeburgerd, maar voorlopig is het nog niet zo ver!
- Titels en beroepsnamen
Iets wat hiermee samenhangt is de titelgeving of beroepsnamen van mensen om ons heen. Daarover is heel wat te zeggen!
Een man kan een hoge titel hebben, een vrouw ook. Koningin Elisabeth II is gestorven en werd opgevolgd door Koning Karel III; Koningin Beatrix is opgevolgd door Koning Willem-Alexander. Zulke eenmalige en hoge titels kent de Finse taal natuurlijk ook: ‘Kuningatar Elisabeth ja kuningas Charles; kuningas Willem Alexander ja kuningatar Maxima.’ Datzelfde geldt voor van oudsher geheiligde titels zoals: ‘hertog/in, hertua/tar; graaf/gravin, kreivi/tär’, maar dan is de eensgezindheid min of meer op.
Want vrijwel alle titels in Finland hebben maar één talige vorm, of dat nou de president/presidente (= ‘presidentti’) is of de rector/rectrice (= ‘rehtori’) van de school is.
Mannelijke en vrouwelijke vormen zijn overigens talig in principe wel mogelijk, maar ze zijn in de loop van de tijd in het Fins weggesleten of ‘ontwaard’, zodat de Finse man en vrouw zich tevreden moeten stellen met maar één vorm, de traditioneel ‘mannelijke’ vorm, maar niet meer mannelijk als zodanig aangevoeld. Directeur/directrice (= ‘johtaja’), dus het betreft een man of vrouw: ‘johtajatar’ zou wel mogelijk zijn, maar klinkt min of meer ouderwets, belachelijk of heel erg officieel; de buur, buurman of buurvrouw, is gewoon ‘naapuri’, of man of vrouw: ‘naapuritar’ zou nauwelijks nog geaccepteerd kunnen worden. Dat betekent echter niet, dat vrouwen in Finland niet geëmancipeerd zijn of zich altijd maar aan de mannen moeten aanpassen of achter hen aan moeten lopen. Dat doen ze hier zeker niet. Het tegendeel zou in Finland zelfs wel eens waar kunnen zijn! Maar het betekent wel, dat vrouwen een talig ingeburgerde beroepsnaam (in de oorspronkelijk ‘mannelijke’ vorm) zonder protest als gewoon en gelijkberechtigd aanvaarden, er dus wat betreft de innerlijke gevoelswaarde niet de minste moeite mee hebben zo’n benaming of betiteling als normaal en passend te accepteren.
Een ‘opettaja’ is een leraar/lerares, een man of een vrouw, oké wel, maar is de sekse wel zo belangrijk als die mens, de persoon in kwestie (of man of vrouw), geschikt is voor zijn/haar vak en het goed doet? Een ‘sihteeri’ is gewoon de secretaresse van de directeur of de secretaris van de ambassade. Punt uit. Zij of hij doet haar/zijn werk goed en wordt er (min of meer goed) voor betaald. Ieder doet zijn/haar werk (= ‘hänen työ’, maar één talige vorm!)), als man of als vrouw. En of daar eventueel een transgender persoon werkt, doet talig helemaal niets ter zake.
Is het nu zo belangrijk of een kunstenaar/kunstenares (= ’taitelija’) een man of een vrouw is of iemand anders? Ze worden hopelijk geaccepteerd zoals ze zijn. Datzelfde geldt voor pianist/e, schilder/es (= ‘pianisti’, ‘maalari’) en ga zo maar door.
Sterker nog: er zijn beroepsnamen, die een nog uitgesprokener ‘mannelijke’ vorm hebben, ‘puhemies’ (voorzitter/voorzitster), ‘esimies’ (chef/fin) ‘puuseppä’ (timmerman/timmervrouw?), ’työmies’ (arbeider/arbeidster). De Finse woorden ‘mies’ (= man) en ‘seppä’ (= smid) zouden eventueel beledigend kunnen zijn, maar zijn het niet! De voorzitter/voorzitster (= ‘puhemies’) van het Finse parlement was vaker (en dat jarenlang en goed) een vrouw, maar ik kan me niet herinneren, dat iemand zich over dit algemeen gebruikte ‘mannelijke’ woord ook maar enigszins druk heeft gemaakt. Misschien wel in humor of satire, maar zeker niet serieus. Maar ja, de gevoeligheid van het Nederlandse en het Finse volk voor benamingen ligt in onze landen talig nu eenmaal anders. En dat is historisch zo gegroeid. En er bestaan ook talen, waar het mannelijke of vrouwelijke in ‘waarde’ nog sterker of beter gezegd anders benadrukt wordt dan in het Nederlands of het Fins.
Dus het is maar de vraag, of zoiets op korte termijn wel veranderd kan worden of zich als vanzelf in de loop van de tijd verandert (of niet). Sanna Marin is een internationaal opvallende jonge vrouw, en zij is de Finse ‘pääministeri’ (= premier). Maar misschien loopt het Nederlands hier parallel met het Fins, want wat zou de vrouwelijke vorm van premier kunnen zijn? Première? Nee toch!
Laten we het dit keer maar hierbij laten. Wellicht een volgende keer verder, bijvoorbeeld over de uitspraak van het Nederlands en het Fins.
Peter Starmans
NEDERLAND en FINLAND
NEDERLAND en FINLAND, mei 2022
Omdat ik (met vrouw uiteraard) begin mei naar Nederland wilde gaan om mijn familie aldaar eindelijk eens na meer dan twee jaar weer te zien , moest ik de o zo mooie, prille en uiterst voorzichtig beginnende lente in Kerava met zijn alom bekende prachtige wilde-kersenbloesem de hele stad door achter me laten; om dan na twee weken weggeweest te zijn te moeten constateren, dat ook hier de lente al zomer begint te worden; dus vooral fris groen overal rondom ons heen en veel bloesem al uitgebloeid is (behalve dan uiteraard de ook frisse appelbloesem, de fraaie rododendrons en de kleurrijke sering).
Toen we van Seutula wegvlogen, heb ik me oprecht voorgenomen, deze twee weken in Nederland eens goed op te letten, om te kijken, of het anders geworden is en of de eventuele verschillen met Finland groter of kleiner geworden zijn. Dat is een interessante kwestie en ik hoop dat ik met mijn opmerkingen hieronder bij de lezer(es) iets aanraak, wat zij ook wel gezien hebben of waarmee ze het eventueel met me niet eens zijn, want een discussie erover zou zonder meer interessant kunnen zijn. Het gaat hier dus in hoofdzaak over een vergelijking tussen twee landen, maar met de opmerking erbij, dat ik in twee weken alleen maar iets (en zeker niet alles) van Nederland gezien heb en dat ik al lang in Finland in het zuiden woon, dus daarom ook veel van elders niet genoteerd kan hebben. Maar goed.
We werden op Schiphol afgehaald door mijn zwager, die ons meteen voorstelde, binnendoor naar Huissen te rijden, en niet over de snelweg, omdat die zo saai is en maar weinig van Nederland in de lente laat zien. Akkoord dus, al duurt de rit dan wat langer. Wel zo gezellig!
Opvallend is dat het groen nu in Nederland veel voller is dan het prille en doorzichtige lentegroen van Finland, maar dat is logisch, want Finland loopt wat dit betreft jaar in jaar uit wat achter! Opvallend is ook het ontbreken van echte bossen, al staan er overal langs de weg bomen, vooral loofbomen wel te verstaan, weinig berken of knotwilgen, die staan in Nederland elders, maar wel veel eiken, beuken, esdoorns, wilgen en populieren. Die heb je gedeeltelijk ook uiteraard in Finland, vooral in het zuiden, maar niet zo massaal, zo hoog en overweldigend door kracht. Langs de binnenwegen vaak zelfs aan beide kanten ervan, de weg omzomend als een oprijlaan naar de verte.
De polders zijn diepgroen en door het water ondergronds en bovengronds glinsterend en spiegelend in de zon; daarop zien we dan vaak rustig grazende koeien, schapen of geiten, soms een paar paarden, allemaal buiten in de polder onder de blote hemel, gras etend en verterend. Dit doet me, bij de koeien uiteraard, meteen denken aan de typische Hollandse, o zo smakelijk krachtige kaas, die van de verse melk gemaakt wordt: Old Amsterdam, Maasdammer, echte Goudse kaas en zo. Heerlijk, we hebben er veel van gegeten in deze twee weken.
Langs en dwars door de polders zien we sloten met eenden, ganzen en af en toe zelfs een reiger. Water is er overigens in Nederland echt voldoende, de rivieren van de delta, de Lek, de Rijn, de IJssel, de Waal en de Maas. In hun weidsheid (en vorig jaar zelfs in hun dreiging, daar komen we nog op terug) groots en niet te vergelijken met een rivier als de Vantaa in Zuid-Finland of de heerlijke uitgestrekte Finse meren: ‘Denkend aan Holland zie ik grote rivieren traag door oneindig laagland gaan’ (Marsman). Dat is een waarheid als een koe!
We zijn daarom echt tevreden in Huissen aangekomen, een oud stadje ten zuiden van Arnhem aan de Rijn. Als slot van de reis aldaar een vrij nieuw natuurreservaat, plassen, vol met broedende vogels van her en der. In het aangeplante riet. Met in de buurt de Gelderse Poort, de Lingewaard, polders en natuurreservaten vol bloemen, planten, vogels en ander klein gedierte. Iets wat je in heel Finland met zijn weliswaar vele, maar totaal andere natuurreservaten niet tegenkomt. Het verschil tussen Finland en Nederland is wat dit betreft heel groot.
Huissen is een heel oud stadje, al uit de Vikingentijd stammend. Het was vaak een speelbal tussen het hertogdom Kleef en dat van Gelderland. Met een eigen status, een eigen taal en een eigen traditie. Het ommuurde stadje heeft een grote rol gespeeld tijdens onze Tachtigjarige Oorlog, het is belegerd, veroverd, verwoest en weer opgebouwd. Telkens maar weer.
In de Tweede Wereldoorlog is Huissen in 1943 gebombardeerd, in de herfst 1944 heeft het een ruime tol moeten betalen bij de bekende slag om Arnhem, rond de mislukte luchtlandingen van de geallieerden (één brug te ver!), zo waarheidsgetrouw mogelijk beschreven door de Britse historicus Antony Beevor (ook in het Fins vertaald).
Als je dus aan Nederland en Finland denkt, is de geschiedenis (ook de moderne) van beide landen zo heel anders verlopen, zodat de mensen die er wonen ook anders geworden zijn, wel anders moeten denken en voelen, jong of oud. Zo vaak per jaar moet ik in onze woonvereniging in Kerava de Finse vlag hijsen vanwege een Finse veteranendag of onafhankelijkheidsdag, terwijl Nederland van zijn kant de viering van de bevrijding van bezetting door Duitsland van 1940 tot 1945 begin mei terecht als volk tezamen groots en waardig viert. Beide gebeurtenissen zijn echt aan beide kanten belangrijk en gedenkwaardig, maar de oorlog erachter was in de twee landen zo anders: de Finse Winteroorlog en de Voortzettingsoorlog met heel veel eigen slachtoffers en een eigen, op Rusland bevochten vrijheid, dat arme Finland, alleen gelaten door de geallieerden; de Nederlandse bezetting van vijf lange jaren, uiteindelijk bevrijd door dezelfde geallieerden, bevrijd van dezelfde Duitsers, die juist tijdens de Voortzettingsoorlog Finland echter wezenlijk gesteund hebben. Moeilijk dit bij elkaar te denken.
De geschiedenis erachter is zo verschillend en dat heeft de mensen die er geboren worden bestempeld en bepaald, ook de jongere generaties. Denk maar aan de verschillende reacties die de oorlog in de Oekraïne in Nederland en Finland oproepen. Gedurende deze twee weken dat we in Nederland waren, in de media prominent aanwezig. Maar genoeg hierover nu. Mijn conclusie hier luidt: de eigen geschiedenis heeft onze twee landen heel anders getroffen en bepaald, en dat maakt een groot verschil, of je dat nu wilt of niet.
Wat me wel opviel in deze twee weken is het grote aantal bloemen en planten (heus niet alleen maar tulpen, rozen of meidoorn), en voorts het grote aantal vogels die in mei in Nederland broeden, tjilpen of rondkrijsen, in het overbevolkte Nederland, en toch aan alle kanten en op vele plaatsen. Natuurlijk zijn er in Finland ook bloemen, planten en vogels, dat weet ik heus wel. Maar zo veel minder en andere, de moeite waard om de twee landen eens met elkaar te contrasteren. We waren in de Hortus van de Nijmeegse universiteit, een grote tuin met honderden wilde planten en bloemen van eigen bodem, een feest om er te zijn en ervan te genieten, met weliswaar veel planten, die ook in Finland voorkomen, maar ook veel die in Finland nauwelijks of niet voorkomen. Door de gesteldheid van de bodem, door het klimaat enzovoorts. Hier zie ik een duidelijk contrast.
Tussendoor keken we ook, vooral ’s avonds uiteraard, want overdag scheen de zon dit keer uitbundig en was het zomers warm, teevee. Het nieuws was internationaal in grote lijnen hetzelfde, maar anders gebracht, misschien professioneler, algemener. In Finland is het internationale nieuws ook wel goed, maar noorderlijker, meer toegespitst op de Oostzee, op Scandinavië en uiteraard op Rusland.
De kwestie van het lidmaatschap van Finland en Zweden met de NAVO kwam in beide landen deze twee weken telkens ter sprake, maar in Nederland meer als iets verrassends, als iets bijzonders en wat betreft de EU ook interessant nieuws, in Finland echter vooral problematisch nieuws, het land zelf betreffend. Hier moet ik wel zeggen, dat in Finland dit nieuws telkens door zeer onderlegde commentatoren begeleid werd en wordt, in Nederland ook wel, maar vooral dan begeleid door media-journalisten, die op de hoogte zijn, maar niet zonder meer vakmensen.
Opvallend was wel, dat er in Nederland evenveel op teevee gediscussieerd wordt dan in Finland, maar de discussie lijkt me in Nederland gevarieerder, spontaner, afwisselender, met veel meer gesprekspartners. In Finland stoorde het me de laatste tijd vooral, dat je telkens dezelfde gezichten ziet en zag, die iedere keer herhaalden, wat ze al eens gezegd hadden. Wat meer verschillende stemmen zou naar mijn smaak beter kunnen zijn.
Opvallend was ook, dat de reclame op het Nederlandse scherm heel anders van opzet was; er is veel, misschien te veel reclame op het scherm, in beide landen (tja, reclame betaalt immers het programma), maar vooral … de reclame is zo anders opgemaakt. In Nederland wat speelser, kinderlijker zou ik bijna willen zeggen, meer getekend, sneller en afwisselender in ieder geval; in Finland misschien wat trager, serieuzer of wellicht wat moreler, protestanter als je wilt. Hierover heb ik mijn mening nog steeds niet gevormd. De moderne media zouden de moeite van het bekijken, onderzoeken en vergelijken waard kunnen zijn.
We waren op bezoek in Culemborg, Nijmegen, Gennep, Houthem bij Valkenburg en Maastricht. Oude steden en stadjes, waar de historie direct in het oog springt, historie van nu en historie uit een diep verleden.
Die historie uit het verleden hoef ik hier niet meer te herhalen, dat is vanzelfsprekend en duidelijk. De Romeinse geschiedenis, de geschiedenis van onze Gouden Eeuw, de strijd tussen de religies, rooms katholiek aan de ene kant, streng protestants aan de andere kant. Dat alles zo anders dan de Finse historie.
Wat betreft de historie van het nu denken we bijvoorbeeld aan de Europese overstromingen in het Rijnland, in Wallonië, maar ook in Zuid-Limburg, vooral dan in Valkenburg, in juli 2011. We werden via vrienden geconfronteerd met een man, die zijn huis plotseling moest verlaten en elders moest gaan wonen (en er nog steeds woont) vanwege het woeste geweld van een snelstromend, de woningen instromend riviertje, in dit geval de Geul met name, die volledig buiten zijn oevers was getreden en op veel plaatsen erg veel onheil aanrichtte. Valkenburg is zo’n mooi toeristisch stadje, de Geul is zo’n idyllisch riviertje, uniek om erlangs te wandelen. Jawel, ik ben er zo vaak geweest en heb ervan genoten. Dat hebben we dit keer weer gedaan. Maar zo is het niet altijd! In juli 2021 was het helemaal mis. Een teken aan de wand voor Nederland, dat het gevaar niet alleen vanuit de zee dreigt, maar ook vanuit de rivieren, waarmee Nederland als deltaland zo gezegend is. Vanuit de Rijn, vanuit de Maas en ga zo maar door. Dat probleem is er in Finland in ieder geval niet, al overstromen ook daar de rivieren in het westen elk jaar (vooral in West-Finland), na de winter in de smeltperiode, maar dat is toch anders, minder bedreigend maar wel lastig voor de mensen die er wonen.
‘Wind en wee en wolken, wegelen van Gods heiligen voet’ (Guido Gezelle).
De wind waait in Nederland veel, de polderweiden glanzen in de zonneschijn, de wolken zijn een teken van regen, storm of onweer. Goed zo! Een paar jaar geleden verweet men echter Nederland dat ze de boot gemist hadden: in vergelijking met Denemarken bijvoorbeeld was de techniek van zonnepanelen en moderne windmolens achtergebleven. Nou ja, dat kon toen misschien kloppen, maar nu is het toch wel opvallend, dat er op vele daken overal in Nederland zonnepanelen geïnstalleerd zijn, tien tot twaalf op één dak. Verder is het ook opvallend, dat er overal in het land talloze windmolens aan het draaien zijn om energie op te wekken. Dat troost: Nederland gebruikt steeds meer de zon en de wind, om minder afhankelijk van olie, kolen of gas energie op te wekken. Dus nu is het land kennelijk snel aan het inhalen. In Finland ook wel, maar door minder zon en minder wind in veel mindere mate, al is men in Finland ook actief aan het zoeken naar moderne middelen om energie op te wekken. Er zijn zeer zeker zonnepanelen (meestal bescheiden twee tot zes per dak), er staan in het land ook windmolens te draaien, dat wel, maar of het effect ervan zoveel is dan in Nederland? Dat weet ik nog zo net niet! Vanwege de klimaatverschillen uiteraard, vanwege andere mogelijkheden waarmee geëxperimenteerd wordt? Een verschil is er op dit moment in ieder geval wel!
Afsluitend zou ik willen zeggen, dat Nederland modern is (zoals Finland ook). Ze hebben zoveel mogelijk geregeld of zijn bezig het te regelen, of we nu denken aan gezondheid, verkeer of communicatie. Maar … een steeds meer verfijnde regeling van het leven van een dichtbevolkt gebied van de aarde (wat ook geldt voor Zuid-Finland) betekent wel veiligheid, maar ook de onveiligheid van: als er wat misgaat, loopt het vaak in het honderd.
De infrastructuur van treinbanen of autowegen is modern maar ook kwetsbaar, zodat er chaos kan ontstaan en vaker ontstaat op de wegen (files hebben we deze twee weken een drietal keer meegemaakt), in de trein door stilstand of vertraging.
En vooral nu hebben we het gemerkt op Schiphol, toen we terug naar Finland wilden vliegen. We waren er op tijd, een uur of drie van tevoren. De koffers konden we nog kwijt, maar toen hebben we meer dan twee uur in een rij naar voren (nee nee, op en neer, naar buiten en naar binnen) moeten drentelen en voortsjokken, voordat onze handbagage gecontroleerd werd en wijzelf ook. We hadden daarna zelfs geen tijd om een borrel of stroopwafels te kopen, want we moesten ons haasten het vliegtuig naar Helsinki te halen. We waren gelukkig net op tijd, het vliegtuig had wat vertraging en had ook een tijdje op de passagiers gewacht, die door de chaos eigenlijk te laat aan kwamen draven. Tja, dan zie je maar, wat er in een zo goed geregeld land als Nederland door ontregeling zoal kan gebeuren. Maar ja, gelukkig zijn we uiteindelijk op Seutula veilig aangekomen en … weliswaar wat later, maar tevreden konden we in ons eigen bed van de vermoeienissen van de reis uitrusten. Op het vliegveld in Vantaa was alles goedgeregeld en rustig. Dat is weer een voordeel van Finland. Rust heb je daar meer dan in Nederland.
Peter Starmans
Petrus op de romeinse brug over de Maas in Maastricht
Zicht over de Maas in Maastricht
Het stadhuis in Maastricht, ontworpen door Pieter Post
Huis te Warmelo
HUIS TE WARMELO
In 2002 werd er in de Finse Golf voor Porvoo een goed bewaard scheepswrak gevonden. Het was het overblijfsel van een oorlogsschip, dat op een diepte van meer dan 6o meter verborgen lag, verder in uitstekende staat verkeerde, tenminste voor een wrak van meer dan driehonderd jaar geleden. Het gezonken fregat is weinig aangetast door de houtworm, die in de Oostzee vanwege het minder zoutgehalte een niet welkom milieu voor hen is en die de meeste wrakken ter wereld onder water ernstig aantasten; voorts ligt het schip min of meer rechtop en is niet uiteengeslagen of onder zand bedolven, misschien wel zo snel gezonken als de Estonia op 28 september 1996. Voordelig voor het conserveren van het schip is ook de temperatuur daarbeneden, iets boven het vriespunt, en uiteraard ook de rust van het water op zulke diepte, minder gestoord door stroming of visserij.
De duikster Immi Wallin is de projectleider van SubZone, een Finse firma die wrakken op- en onderzoekt, ze daarna vakkundig fotografeert en aan de hand daarvan uitvoerig documenteert, zoals bijvoorbeeld ook het geval is bij het wrak van de 'Huis te Warmelo'. Vooral in 2015, 2016 en 2017 zijn ze actief geweest, nadat het wrak een naam gekregen had via Peter Swart, adviseur en projectleider van het West-Friese archief in Hoorn. Deze heeft via zee-archeologen in Estland met de betreffende instanties in Finland contact opgenomen, in 2015, met zijn gegevens over het Nederlandse oorlogsschip 'Huis te Warmelo'. Belangrijk daarbij was een oude Hollandse zeekaart van de zuidkust van Finland, waarop nauwkeurig en uitdrukkelijk vermeld stond, dat er een Nederlands schip vergaan was, voor de kust bij Porvoo, op die en die plek, en wel in het jaar 1715. Dat bleek nu volledig te passen bij het door de Finse duikers gevonden wrak. Daardoor had het al bekende en goed bewaarde wrak een correcte naam gekregen, nu konden zee-archeologische vakmensen concreter en gemotiveerder aan het werk met een gezonken scheepsobject, met een naam nog wel! Bij het vinden van de concrete naam van een wrak viel het me op, dat in 1999 bij Raimo Koivusaari zoals ook bij Peter Swart oude Hollandse kaarten een grote rol gespeeld hebben, dus zulke kaarten à la de Bleau-kaarten, die zijn niet alleen maar beroemd, maar ook nu nog nuttig, actueel en vakkundig getekend. Zij het dat de rol van de kaart in deze gevallen omgekeerd was: Koivusaari heeft met behulp van kaarten de plaats van het wrak, Vrouw Maria, gevonden; Swart heeft daarentegen een al gevonden wrak een naam gegeven via een betrouwbare oude Hollandse zeekaart. Fijn zo!
De samenwerking tussen de Nederlandse, Estische en Finse vakkundige zee-archeologen, duikers en historici was zowel goed als snel, zelfs min of meer perfect. Want op de vraag vanuit Hoorn of zo'n wrak gevonden of te vinden was op de op een oude kaart aangegeven plaats, kwam al snel het enthousiaste antwoord: ”We found your ship!” Ja dus, punt uit! De samenwerking tussen de vakkundige en officiële instanties in West-Friesland en Finland verliep de jaren na 2015 ook soepel en goed. De documentatie van beide kanten (de 'wrakkundige' en officiële kant in Finland, de meer historische kant in Nederland) verliep tevens vlot, vooral ook door de goede samenwerking tussen Imme Wallin met haar collega's en Peter Swart met zijn assistenten. Weer dus: fijn zo!
De interessante rapporten (2016/2017) van Imme Wallin over de situatie rond het wrak op de zeebodem ter plekke en over de concrete toestand van het wrak zelf, staan uitgebreid te lezen op het internet, gedetailleerd en toegankelijk. Peter Swart (de actieve en gemotiveerde initiator in Nederland wat het zoeken naar meer gegevens over 'Huis te Warmelo') heeft van zijn kant het fregat zelf nauwkeurig beschreven. Bijvoorbeeld de bestelling door de (VOC)-Admiraliteit van het Noorderkwartier (=Westfriesland) in 1706, de aanbesteding en de bouw ervan in Medemblik (na Hoorn en Enkhuizen een belangrijke havenstad aan de Zuiderzee), tot het moment dat het schip uiteindelijk klaar in 1713 in de thuishaven lag en toen min of meer zijn maidentrip maakte als konvooifregat (met 11 andere Hollandse en 20 Engelse oorlogsschepen) naar de Oostzee. Dat konvooi was bedoeld als militaire bescherming van 200 Hollandse en 100 Engelse handelsschepen, die op weg waren naar Gdansk, Riga, Tallinn of Petersburg. Bij het laatste traject van de reis (van Tallinn naar St.Pbg) assisteerde 'Huis te Warmelo' met enige Engelse fregatten een stuk of vijftig handelsschepen, die als eindbestemming Petersburg hadden. Sint-Petersburg, de nieuwe hoofdstad van Peter de Grote, gesticht in 1703, maar in 1715 nog volop in opbouw. Die wordende stad had dus heel wat materiaal van overzee nodig, want ter plekke was maar weinig voorhanden. En Finland als deel van het koninkrijk Zweden was juist in oorlog met Rusland, van Zweden uit kon daarom niet veel handelswaar naar St. Petersburg komen. Tijdens deze reis langs de zuidkust van Finland (met veel scheren boven en onder water) is 'Huis te Warmelo' tijdens een storm op een klip gestoten en gezonken. Een gloednieuw oorlogsschip was het, nog volledig onbeschadigd door oorlogsgeweld, want het konvooi van 1715 werd door de Zweden niet aangevallen! 130 leden van de bemanning zijn toen jammerlijk verdronken, de rest (ongeveer 70 man) is gered via de reddingsboten van het Hollandse fregat door een Engels fregat, dat in de buurt was en te hulp snelde, maar jammer genoeg te laat kwam vanwege een treurig misverstand.
Ofschoon het logboek van het schip tot nu toe nog niet is gevonden, heeft Peter Swart de reis van het grote konvooi wel heel boeiend kunnen beschrijven aan de hand van veel vaststaande gegevens. Gegevens vanuit Amsterdam/Hoorn of Londen, waar de meeste schepen vandaan kwamen; gegevens via de Sont-registers, en vooral gegevens van logboeken van andere schepen van het konvooi die in de buurt waren en uiteraard dezelfde reis en dezelfde storm mee hebben gemaakt en nauwkeurig genoteerd. Dit alles staat in geuren en kleuren in het jaarboek 88 (2021) van het West-Friese Archief beschreven. Het was een stormachtige reis, waarbij 'Huis te Warmelo' zoals al vermeld niet tenonder ging via oorlogshandelingen (want ze werden toen wat de Zweden betreft tijdens deze reis niet belastigd) maar letterlijk door het botsen op een verborgen klip voor de kust van Porvoo, waarna het fregat snel zonk. Niet met man en muis, maar toch … twee derde van de opvarenden vond de dood in de woeste wateren van de Finse Golf.
Het voor mij interessantste onderdeel van de onderzoekingen van Peter Swart zijn de bevindingen aan de hand van een volledige bemanningslijst (dus een monsterrol, aanwezig in het West-Friese archief), die hij met de oude Hollandse zeekaart in het archief gevonden had. Op die lijst staat genummerd, met naam en toenaam, ieder bemanningslid opgesomd, met zijn beroepsrol op het schip en met zijn plaats van herkomst. Van kapitein en schipper, van belangrijke militaire personen en navigatie-personeel, van timmerman en zeilmaker, van kok, bakker en chirurgijn tot en met de vele matrozen voor het werk met zeilen en kanonnen en de jongens (= leerlingen) voor de kleine of vervelende, maar noodzakelijke klusjes. Opvallend was wel, dat het hier ging om een zuivere mannengemeenschap, met haar eigen problematiek, maar ook met haar ruige discipline en stevige tucht en tevens oprechte en zangerige vrolijkheid. Zelfs een ziekentrooster was er aan boord, een pastorachtige (calvinistische) figuur, die bij nood, ziekte of dood de medemens bijstond. Een schijnbaar georganiseerd ratjetoe, maar met een strenge hiërarchie en met zo nodig harde hand bijeengehouden.
Van de 200 personen aan boord heeft Peter Swart tot nu toe meer dan 25 mannen (oud en jong) uit de archieven kunnen traceren, met leeftijd, familie of gezin, met omgeving van stad en land (vrijwel allemaal komen ze uit Westfriesland, Noord-Holland of Friesland van de overkant), met hun loopbaan, beroep of wat hij ook maar kon vinden. Dat is helemaal geen gemakkelijk werk, in oude archieven rond te speuren, maar Peter Swart heeft er zijn levenswerk van gemaakt, en bijzonder veel gevonden. Alleen al daarom zijn de verhalen geweldig. Ook nazaten van bemanningsleden van 'Huis te Warmelo' van 1715 heeft hij in de buurt gevonden en contact met hen opgenomen. Uniek lijkt me, laat ik het zo maar eens zeggen. Zelfs de geschiedenis van de republiek Holland komt in de persoonlijke verhalen regelmatig om de hoek kijken, als het te pas komt uiteraard, met allerhand Hollandse gebeurtenissen en tradities. De Hollandse republiek van toen, na een verliesrijke Spaanse Successieoorlog tegen Spanje en Frankrijk (tot 1714, onder Lodewijk XIV), verliezen vooral hier, wat Westfriesland betreft, van verloren oorlogsschepen. Ter vervanging van verloren gegane schepen werd bijvoorbeeld juist het nieuwe fregat 'Huis te Warmelo' in Medemblik gebouwd. Maar goed. Het eenzijdige van Peter Swarts kijk op de zaken is uiteraard de Hollandse kijk op dit alles. Het is met name een typisch West-Friese kijk erop, maar ja, dat is toch wel logisch, want het fregat 'Huis te Warmelo' was immers een oorlogsschip van de West-Friese Admiraliteit van het Noorderkwartier, gebouwd door een West-Friese scheepsbouwer in Medemblik, uitgevaren vanuit de West-Friese hoofdstad Hoorn met een bemanning, die voor het merendeel uit de buurt kwam (voor meer dan de helft uit Alkmaar!). En ook het concrete scheepswrak, al ligt het diep onder water (64 meter) voor de kust van het Finse Porvoo, is en blijft helemaal West-Fries. Wat de wrakrechten van zulke wrakken in de tegenwoordige tijd ook mogen zijn, vandaar … En toch, het wrak ligt nu eenmaal voor de zuidkust van Finland, als wrak is het daarom ook gedeeltelijk eigendom van Finland, en … als het onderzocht wordt, wordt dat gedaan door Finnen...
Gemist heb ik vooral ook een beetje de historische achtergrond van de plek, waar het fregat 'Huis te Warmelo' gestrand en gezonken is: Finland was toen namelijk nog steeds de arme oostelijke provincie van het toenmalige koninkrijk Zweden, waarmee Rusland in oorlog was.
We schrijven 1715, het jaar van de ondergang van 'Huis te Warmelo' voor de zuidkust van Finland, voor Porvoo. De Grote Noordse oorlog (1700 – 1721) woedde nog steeds, een oorlog om de heerschappij in Oost-Europa en vooral ook een oorlog om de macht over de Oostzee. Die Noordse oorlog was heel bloedig en uitermate wreed. Zoals oorlogen van toen dat waren, zoals misschien ook nu nog, maar dan toch wel heel anders. De jonge Zweedse koning Karl XII, militair in hart en nieren, een hoogbegaafd strateeg, met een voor ons nu onbegrijpelijke autoriteit als absolute koning, een vorst, die van zijn volk en zijn soldaten het uiterste van hun kunnen wilde en kon of zelfs mocht vergen. Bijna religieus! De Zweedse soldaten gaven hem al hun luthers vertrouwen, ze geloofden werkelijk in de heilige zending van hun koninklijke aanvoerder, ze voelden zich persoonlijk afhankelijk van hem en zijn plannen, ze volgden hem dus onvoorwaardelijk, waar ook naartoe.
Karls tegenstander, de nog jonge en fanatieke Russische tsaar Peter, die zijn volk op een moderne westerse standaard wilde brengen, was wel aan hem gewaagd. Of niet? De uitslag van de oorlog was ongewis. Karl XII zou de eerste jaren van de oorlog in de Estische en vooral Ingermans-Russische stad Narva, voorts in Letland rond Riga, in Litouwen, in Polen, in Wit-Rusland en in de Oekraïne militair (want hij was inderdaad een strategisch genie) het Russische leger vaak tot vertwijfeling van tsaar Peter en de zijnen tot het uiterste uitdagen, totdat de Russen uiteindelijk na negen jaren harde strijd de overwinning behaalde. Karl XII, de verheven koning van het machtige koninkrijk Zweden, moest tenslotte in 1709 in Poltava in de Oekraïne te land in de Russische tsaar Peter de Grote militair zijn meerdere erkennen. Te land weliswaar slechts, want ook in de Baltische landen en in Polen kregen de Russen steeds meer de overhand in een felle strijd, die eindigde met de val van Stralsund, in 1715. Toen pas vluchtte Karl XII, na jarenlange gevangenschap in Turkije en van daaruit alsmaar intrigerend, terug naar zijn moederland Zweden aan de overkant.
Na 1712 verlegde zich de strijd tussen de twee grootmachten Zweden en Rusland vooral naar Zweden zelf en de Oostzee, de zee, die immers zo belangrijk was voor tsaar Peter en zijn Rusland, al lange tijd: de Oostzee als een opening van het nog grotendeels achterlijke Rusland naar de progressieve westerse wereld. Op dat moment inderdaad ook al mogelijk via de aloude havensteden in het Baltenland (Narva, Tallinn, Riga of Gdansk bijvoorbeeld), maar vooral toch (zo vurig gewenst door tsaar Peter) via de nieuwe Russische haven- en hoofdstad Sint-Petersburg, in 1703 door hem aan de monding van de Neva gesticht, een stad die hij wilde uitbouwen tot een modern centrum van Rusland, politiek en cultureel. Vandaar immers de kostbare handelskonvooien ernaartoe, pas in 1715 begeleid door oorlogsschepen, omdat de Zweden in 1714 duidelijk en pijnlijk hadden laten zien, dat ze tuk waren op die rijk beladen handelsschepen uit Engeland en Holland, die ze dus zoveel mogelijk in beslag namen (in 1714 een vijftigtal rijk beladen schepen uit Engeland en Holland) of beter geformuleerd kaapten, zoals het oorlogsrecht mogelijk maakte in die tijd.
De tijd tussen 1710 en 1721 noemen de Finnen de tijd van hun grote haat, een echte, uit de diepte komende haat op die vervloekte bezetter, die wrede Russische soldaten, die Finland als provincie van Zweden vooral vanaf 1713 letterlijk veroverden, daarbij het land zoveel mogelijk leegroofden en steden en dorpen met bevolking en al voor zover het aan hen lag uitmoordden, onbarmhartig zo niet onmenselijk. De Russenhaat zat er toen diep in, geboren in de Finse mensenharten tijdens de Grote Noordse oorlog!
Peter de Grote was na zijn uiteindelijk succesvolle krijgstocht tegen Karl XII op het oostelijke vaste land van Europa steeds meer gaan inzien, dat het veroveren en bezetten van het rijk van de Zweden, in de eerste plaats van de oost-provincie Finland en daarna van het moederland Zweden zelf, een militaire noodzaak was om te krijgen wat hij wilde krijgen: een vrede met Zweden, waarbij de toegang tot de Oostzee en verder hem werd toegestaan, om daarmee het contact van Rusland met de westerse beschaving steeds meer mogelijk te maken. Het probleem voor tsaar Peter was wel, dat het koninkrijk Zweden een grote zeemacht was, concurrerend met andere machten als Denemarken, Engeland en Holland. De Zweedse vloot was enorm en sterk en kon zich toen vooral met de vijandelijke vloot van Denemarken meten, in hun strijd om de heerschappij over de Oostzee en daarmee de toegang tot de Noordzee en de verdere wereld. Zij hadden machtige lijnschepen en grote fregatten, en dat alles in groten getale. Terwijl de Russische vloot van tsaar Peter nog maar zo klein was en zwak, dus als tegenstander ter zee schijnbaar min of meer te verwaarlozen. Maar … daar vergisten ze zich deerlijk in! Peter de Grote had z'n eigen plannen en verwerkelijkte die ook. Hij bouwde een vloot op, maar in de eerste plaats een andere dan de vloot van zijn tegenstander. Want met lijnschepen en fregatten kon hij nog niet met de anderen concurreren. Dat was van later zorg! Tsaar Peter bouwde toen vele, snel te bouwen galeien, een scheepstype van de Middellandse Zee, wendbaar, met één zeil en veel roeiers. Verder boden deze open galeien de mogelijkheid van vervoer van veel soldaten (tegelijk roeiers). Boten, die door de geringe diepgang ervan ideaal waren in de scherenarchipel voor de Finse zuid- en westkust en uiteraard in de scherenbrug tussen Finland en Zweden, in Åland. Galeien waren uiteraard ook wel bij de tegenstanders bekend, daar niet van, maar niet als voornaamste wapen in een zeestrijd. Daar, aan de gevaarlijke Finse klippenkust, waren grote maar logge oorlogsschepen (zoals lijnschepen en fregatten) minderwaardig vanwege de vele onderwaterklippen, waarop ze lek konden stoten. In 1715 bewees de ramp van 'Huis te Warmelo' bijvoorbeeld, dat er wat dat betreft echt levensgevaar bestond, bij storm. Dat voordeel van galeien begreep tsaar Peter door en door, daarom liet hij juist veel galeien bouwen en zette zo, vrijwel probleemloos en zonder sterke tegenstand, zijn soldaten af aan land op de zuidkust van Finland, bijvoorbeeld achter de scherenarchipel bij Porvoo of Helsinki. En dat lukte hem al in 1713. De Zweedse vloot was min of meer machteloos en moest hulpeloos toezien hoe zijn provincie Finland zonder moeite door Russische soldaten bezet en veroverd werd. De Zweedse verdediging ervan te land lag in handen van een klein en ontoereikend leger. De Russische soldaten konden min of meer in Finland doen wat ze wilden, en ze wilden dat ook, de verovering van de Zweedse provincie was barbaarser dan barbaars.
In 1714 kwam het daarna tot een grote zeeslag bij Riilahti in de buurt van Hanko. De Zweden werden toen verpletterend verslagen door tactisch manoeuvreren met de wendbare Russische galeivloot, die bij windstilte de logge grote schepen een voor een konden enteren en veroveren. Toen was Åland aan de beurt en later in 1714 en 1715 de Botnische golf, aan de Finse maar ook aan de Zweedse kant. De ellende die de Russische soldaten toen over het land brachten is dus spreekwoordelijk geworden in de benoeming van juist die oorlog als de oorlog van de grote haat.
Dit alles vormt de achtergrond van de ramp van het fregat 'Huis te Warmelo', dat weliswaar niet werd aangevallen door Zweedse schepen, maar in een heftige storm op een klip stootte en tenonder is gegaan. Omdat het zo log en langzaam wendbaar was! Deze achtergrond hoort ook bij het verhaal van de ramp van 'Huis te Warmelo', lijkt me!
Tot slot nog iets over de naam van het fregat. Het Huis te Warmelo was een kasteel in Twente, nog steeds bestaande. Het was in 1715 in bezit van een Heer Sloet, die in het bestuur van de West-Friese Admiraliteit zat en zijn naam aan het nieuwe schip gegeven heeft. Misschien had hij zelfs een aandeel ervan in bezit. Veel later, in 1952, is het kasteel gekocht door prins Bernhard voor zijn moeder Armgard, die er haar oude dag heeft mogen slijten. Maar dit is uiteraard een ander verhaal.
P.S. Op het internet is via het sleutelbegrip 'Huis te Warmelo' allerhand te vinden over dit thema (https://fregathuistewarmelo.nl). Het is een mooie site! Twee boeken zou ik echter willen noemen, die direct met het thema te maken hebben: a) het bekende boek van Robert Massie over het leven en de tijd van Peter de Grote, waarin de Grote Noordse oorlog uitvoerig wordt besproken; b) het boek van Rauno Koivusaari en Mikko Heikkilä, Suomen rannikon aarrelaivat, waarin de Russische galei John Baptist – Porvoon kultakaleeri (in 1721 gezonken in de buurt van Porvoo!); met een boeiende beschrijving van een galei van toen en de tijd eromheen besproken wordt. Die galei, de Jan Baptist, past namelijk heel goed in het bovenstaande verhaal. Het woord 'kulta' betekent hier echt wel: de rijkdommen die deze galei bijvoorbeeld naar Petersburg bracht, gestolen tijdens de Grote Noordse oorlog in het Zweden van de Botnische Golf, aan beide kanten, en als buit bedoeld voor de hoofdstad Petersburg; die galei is echter niet aangekomen, maar ook gezonken voor de zuidkust van Finland bij Porvoo. Bestemd dus voor Sint-Petersburg, de stad van de overwinnaar van deze fatale oorlog, tsaar Peter de Grote. De Finnen kwamen er toen wel bekaaid en beroofd vanaf, als ze überhaupt nog in leven waren!
Peter Starmans



Scheepswrakken rond Zuid-Finland (1)
DE OOSTZEE
De laatste tijd is er in de Finse media nogal veel aandacht voor de Oostzee. De Oostzee is zoals iedereen wel weet (via media of hoe dan ook) in groot gevaar om te kiepen, het water wordt aan alle kanten vervuild, de temperatuur en de gelaagdheid van het water verandert, de flora (de vis bv.) en fauna (het wier bv.) dus ook. Wat betekent dit voor onze toekomst, voor de toekomst van onze kinderen, dus voor de komende generaties? Niemand weet het precies, maar gelukkig is dit verder geen duidelijk taboe meer, waar weinig over gesproken wordt, maar wordt er nu veel en diep over nagedacht. Hoe kunnen of moeten we onze houding tegenover dit pijnlijk fenomeen, hoe dus ons (ook gewone) doen en laten aanpassen aan de noden van onze omgeving, van het milieu, waarin we leven? Wat kunnen we eraan doen, om de Oostzee te redden en dit onderdeel van onze eigen omgeving weer gezond kunnen maken?
Het water van de Oostzee is anders dan bijvoorbeeld het water van de Noordzee, de oceanen of de Middellandse Zee. De Oostzee wordt namelijk (zoals via een flessenhals) min of meer tussen Denemarken en Zweden (rond het Kattegat) vrijwel afgeknepen en ze wordt verder omgeven door veel, dichtbevolkte landen, onderling zo verschillend in hun milieudenken. Bovendien monden vele rivieren uit in die relatief ondiepe Oostzee (de Middellandse Zee bijvoorbeeld is gemiddeld veel dieper!). Rivieren, die grote hoeveelheden vuil zoetwater na regenval of het smelten van sneeuw de op zich zoute zee binnenleiden en daarbij ook gedeeltelijk het min of meer vuile afval van de miljoenen mensen die rond deze zee wonen - met al hun steden, hun landbouw en industrie - de Oostzee inkiepen.
Omdat de doorgang van de Oostzee naar (en van) het zoute water van Noordzee en andere wereldzeeën dus smal en ondiep is en er tegelijkertijd veel nogal vuil zoetwater van de omliggende landen in dit Oostzeewater wordt aangevoerd, is op zich het water van deze zee veel minder zout dan dat van de Noordzee bijvoorbeeld, brak dus, en dat heeft weer invloed op vele processen onder water, bijvoorbeeld op de honderden scheepswrakken, die in de loop der tijden naar de bodem zijn gezonken als slachtoffer van storm of oorlog.
WRAKKEN IN DE OOSTZEE
Over zulke wrakken wil ik het hier hebben. Wrakken vaak ook van Nederlandse schepen, want schippers van Hollandse en Vlaamse schepen waren in de loop van de Hanzetijd (grofweg van 1300 tot 1500) actief medehandelaars en niet alleen transporteurs van de Hanze geworden. En ze waren langzaam maar zeker vooral ook geduchte concurrenten geworden binnen de internationale handel tussen de rest van Europa en de landen rond de Oostzee, of dat nu Noord-Duitsland, Polen, de Baltische landen, Rusland, Zweden (en Finland) en Denemarken betrof. De Hollanders (of ruimer, de Nederlanders) domineerden zonder meer vanaf de zestiende, tot ver in de zeventiende en zelfs tot in de achttiende eeuw de wereldhandel hier in Europa en de toen al bekende wereld, met name de handel tussen de Middellandse Zee, de Noordzee en de Oostzee. En bovendien was Holland met zijn wereldrijk in oost en west via Amsterdam, Dordrecht en andere havensteden bovenal het centrum van allerhand transitohandel tussen de Europese landen van toen.
Over drie beroemde wrakken wil ik het hier verder hebben: over de St Mikael, gezonken in 1747, de Vrouw Maria, gezonken in 1771, en de Huis te Warmelo, gezonken in 1715; alle drie voor de Finse zuidwestkust teloorgegaan en alle drie op weg naar Sint-Petersburg. In deze volgorde behandel ik ze ook, omdat de St Mikael al gevonden werd in de jaren vijftig van de vorige eeuw, de Vrouw Maria in het jaar 1999, en de Huis te Warmelo in 2016, dus nog in deze eeuw.
Het belangrijke van die wrakken is uiteraard de inhoud, maar ook heel belangrijk voor de zee-archeologen en de musea is vooral een speciale eigenschap van het brakke water, waar de schepen nu in rusten (meestal rond de veertig à vijftig meter diep, wat nog steeds problematisch is voor het duiken ernaar.) De eigenschap namelijk van brak water, en in de Oostzee ook nog relatief koud water, dat op de zeebodem echte rust en meer duurzaamheid geeft aan de wrakken, doordat stroming, houtworm en storm er nauwelijks een kans krijgen, het hout van de wrakken aan te tasten, zodat de schepen min of meer intact blijven en dus ook als ooit gebouwd en gespaard schip in concreto voor de zeearcheologie van belang zijn. Vooral bij oude houten schepen zijn de scheepsconstructies zelf meestal gaaf bewaard gebleven zijn en kunnen juist daarom hoogst interessant zijn voor ons mensen van nu. Denken we alleen maar aan het museumschip Vasa in Stockholm, wereldbekend, moeizaam en schitterend gelicht en gereconstrueerd en nu bezocht door miljoenen enthousiaste museumbezoekers, geestdriftig vooral, omdat het een diepe, eerlijke en originele indruk geeft van een echt nog grotendeels intact en machtig scheepswrak van een oud zeventiende-eeuws slagschip.
DE GALJOOT, DE SANKT MIKAEL
Dit houten vrachtschip is in 1747 in de buurt van Borstö in een heftige herfststorm ondergegaan. Het werd door vissers, die met hun netten in de nog rechtopstaande, intacte mast bleven hangen, bij toeval gevonden en daarna door vakmensen van de Finse zeearcheologie onderzocht. Het wrak zelf lag op meer dan dertig meter diepte op de vlakke bodem van de archipel bij Nauvo.
Het bleef nog lange tijd een wat onbekend wrak, maar wel met een ongewoon rijke lading en alleen al daarom uitermate interessant. Er werd o.a. kostbaar Frans textiel voor fijne kleding gevonden, en verder gaaf, mooi en zeer kostbaar porselein uit Meissen (een heel gaaf servies en originele tafelversieringen), en voorts waardevolle gouden en zilveren horloges, versierde snuifdozen uit Engeland, Frankrijk en de Nederlanden, en last but not least een chique paardenwagen, dat alles naast gewone massagoederen als tabak en suiker. Er werden ook twee lijken gevonden, alhoewel de bemanning zelf kennelijk grotendeels gered is.
Al snel werd het duidelijk, dat dit alles echt niet voor het arme Finland bedoeld was, maar voor rijke mensen, vrijwel zeker dus voor burgers of adellijken van de Russische hoofdstad Sint-Petersburg. Maar goed … lange tijd was het nog onduidelijk om wat voor een schip het eigenlijk ging, maar gelukkig was de wrakonderzoeker en zeebioloog Christian Ahlström in staat in de loop van de jaren en na onderzoek op veel plaatsen (in Frankrijk, in Holland, in Denemarken, in Zweden) steeds nauwkeuriger gegevens rond dit wrak te verzamelen, met als zijn definitieve slotsom, dat het om een (in Zaandam of Rusland gebouwde) galjoot ging, dat in Russisch bezit was en als vrachtschip verkeerde tussen Sint-Petersburg en Amsterdam.
Het schip was in 1747 voor de tweede keer in dat jaar op weg naar het Sint-Petersburg, dat zich snel ontwikkelde onder de energieke leiding van tsarina Elisabeth, die vooral graag feestte en tijdens haar bewind de bouw van de fraaie hoofdstad van Rusland aan alle kanten bevorderde. Uiteindelijk heeft Christian Ahlström via de tolboeken van de Sontvaart geconcludeerd, dat de naam van het schip 'Sankt Mikael' was en dat het samen met twee andere Russische zusterschepen met de namen van de aartsengelen Gabriël en Rafaël een soort trio vormde. De schipper (en waarschijnlijk tevens een belangrijke koopman in de Russische hoofdstad) was Carl Paulsen Amiel. Hij handelde voor het hof van tsarina Elisabeth. Zijn eigen scheepskist is ook naar boven gehaald en bevatte uitermate veel waardevol materiaal, dat ons een goede inblik geeft in het zeevaartleven van toen in de achttiende eeuw. Een groot gedeelte van de lading van de St Mikael is in de loop van de jaren vijftig en zestig naar boven gehaald en behoort nu tot de vaste tentoonstelling van het magnifieke maritieme museum in Kotka. Schitterend en de moeite van het bekijken waard.
Er zijn overigens nog steeds vakkundige mensen, die beweren dat dit schip niet de St Mikael was, maar een ander schip. Nu ja … ik als niet vakman wil me in deze discussie niet mengen.
DE VROUW MARIA EN DE KUNSTSCHATTEN VAN CATHARINA DE GROTE
De ondergang van dit schip in 1771 was onmiddellijk een sensatie in het koninkrijk Zweden, waar Finland toen bij hoorde, en het tsarenrijk Rusland, waar Catharina de Grote heerste. Onmiddellijk na de ramp werden van beide kanten politieke en concrete maatregelen genomen, het schip dat weggezonken was op te sporen en te 'ontlasten'. Jammergenoeg tevergeefs en al gauw raakte het wrak 200 jaar lang in vergetelheid, tot zeebioloog Christian Ahlström het serieus begon te zoeken en later vooral ook de professioneel duiker Rauno Koivusaari, die het schip uiteindelijk na scherpzinnig speuren op oude kaarten en inschatten van de situatie van de Finse archipel ook daadwerkelijk vond. Het schip zou voor velen interessant kunnen zijn, vooral vanwege de kunstinhoud ervan, voor Catharina door haar vertegenwoordigers in Amsterdam opgekocht: schilderijen uit de zeventiende eeuw, de Gouden Eeuw van Holland, met name van Gerrit Dou en Paulus Potter. Die waren in een veelbezochte Amsterdamse veiling te koop aangeboden, een rijke verzameling van Hollandse kunst, de erfenis van de familie Jan Braamcamp, waarvan de laatste telg in 1771 gestorven was.
Het is dan ook niet toevallig dat 250 na de ramp aandacht werd besteed in Finse media aan de Vrouw Maria. Twee boeken zijn er onlangs verschenen, die knap en vakkundig samenvattend de avonturen van dit schip tot nu toe behandelen.Een van die boeken is geschreven door een duiker-specialist, Juha Flinkman, van een firma die een grote rol heeft gespeeld bij het onderzoeken van het wrak, nadat het door Rauno Koivusaari in juni 1999 gevonden was.Het andere, een Amerikaans boek (in een Nederlandse podcast werd kortgeleden dit boek – in het Nederlands vertaald – geprezen als een spannend soort thriller) gaat diep in op de ramp en tevens op de belangrijkste schilder van de in Vrouw Maria vervoerde kunstschatten, een van de beroemdste leerlingen van Rembrandt, Gerrit Dou. Diens hoofdwerk 'De Kinderkamer' (een triptiek) werd nu, samen met andere kunstwerken uit de Gouden Eeuw, in het schip vervoerd naar St Petersburg, gekocht bij de boedelverkoop van de laatste telg van Braamcamp in Amsterdam, verzamelaars van kunst en wijnhandelaren. Verder wordt in het boek uitvoerig het leven van de Duitse prinses Sophie, die uiteindelijk tsarina Catharina de Grote werd, behandeld. In het derde deel van het uitgebreide werk wordt dan diep op de geschiedenis van de laatste twintig jaar; vooral dan over de rechten op dit kostbare schip: Nederlandse rechten, Zweedse rechten, Russische rechten, Finse rechten. Om uiteindelijk officieel te constateren, dat het schip nu niet gelicht wordt, maar voor verder onderzoek voorlopig op de zeebodem blijft liggen. Beschermd uiteraard door Finse instanties, maar toch bedreigd door illegale duikers en de dreiging van het water van de Oostzee, dat verandert en meer en meer invloed krijgt op de toestand van het wrak van Vrouw Maria.
Het verhaal van de avonturen van en met dit wrak is bekend, er werd al een mooie tentoonstelling rond de St Mikael en de Vrouw Maria in 2012 in het maritiem museum van Kotka georganiseerd. We zijn er met veel leden van de NViF naartoe gegaan en hebben ervan genoten. Gegarandeerd komt er later ooit opnieuw een grote tentoonstelling met de laatste gegevens van onderzoek. En als ik het goed begrepen heb is er al een video-document klaargemaakt, om de gebeurtenissen rond Vrouw Maria op een moderne manier voor het grote publiek te presenteren. Nu nog in Stockholm, maar over kort tijd ook in Finland, in Helsinki misschien of bijna zeker in Kotka. Dat zal en zou heel mooi zijn. Een voorproef ervan was er in 2012 tijdens de tentoonstelling te zien, maar eerlijk gezegd was deze voorproef nog niet zo erg geslaagd. Er haperde van alles en nog wat aan. Maar na 9 jaar zal het wel beter zijn.
SLOT, BELOFTE EN LITERATUUR
Het verhaal van wrak nummer drie, al langere tijd door Finse duikers gevonden, maar pas geïdentificeerd in 2016 als Huis te Warmelo, is zo anders en ook zo boeiend, dat ik dit verhaal voor een volgend keer bewaar.
Nu wilde ik alleen voor geïnteresseerde leden wat bereikbare informatie aangeven, zodat je zelf verder kunt zoeken.
Uiteraard is via het internet met de sleutelwoorden St. Mikael en Vrouw Maria vooral in het Fins en Engels (en ook wel wat in het Nederlands) al veel goede informatie te vinden.
HS ging op 26-08-2021 diep en uitgebreid in op de ecologische toestand van de in Finland veel bestudeerde Oostzee: ”Itämeripäivä. Itämeri on melkein järvi”. Hier gaat het dus in het algemeen over de tegenwoordige, enigszins belabberde toestand van de Oostzee, over de milieuvragen eromheen en vooral over de ontwikkeling, die ons te wachten staat wat de Oostzee betreft, als we niet verantwoord ingrijpen.
In de HS van 11.09.2021 gaat het dan direct over de Vrouw Maria: ”Haave hylyn nostosta elää yhä.” (de wensdroom dit wrak te lichten leeft dus nog steeds). Hier wordt het verhaal over dit wrak en de toekomst ervan uitgebreid uit de doeken gedaan. Het realiseren van het lichten van dit scheepswrak kwam als aanbod van particuliere zijde, zowel van Zweedse als van Russische gefortuneerde zakenmensen. De Finse maritieme autoriteiten hebben daar echter een stokje voor gestoken en bepaald, dat Vrouw Maria voorlopig ter plekke, in situ, blijft, voor nader onderzoek. Als dat is afgesloten, wordt er naar verdere mogelijkheden gekeken. Maar misschien is het dan te laat of is er gewoon het geld niet meer voor, iets te doen. De hoop leeft in Finland en ook elders echter nog steeds, het schip met eigen ogen eens te zien. Wie weet?
Tenslotte worden twee door mij geraadpleegde en gelezen boeken genoemd: Flinkman-Puromies, Vrouw Marian viimeinen matka, 2014; Easter-Vorhees, Vrouw Maria ja Katariina Suuren kadonut aarre, 2021. Het laatste, een uitgebreid en veelomvattend boek, is ook in het Nederlands verschenen en uit het Engels vertaald. Het Amerikaanse origineel is van 2020, dus recent, goed geschreven en wel doordacht!
Een ouder maar goed boek is voorts: Koivusaari en Heikkilä, Suomen rannikon aarrelaivat, 2000. Dit boek is dus gepland door de vinder van de Vrouw Maria, Rauno Koivusaari, een ervaren en zeer gedreven duiker. De tekst is geschreven door Mikko Heikkilä. Een goede methode overigens, zoals ook het Amerikaanse boek is gepland en voorbereid door de Bostonse historicus Gerald Easter en geschreven door de ervaren reisjournaliste Mara Vorhees.
Aanraders zijn ook (in het Fins of Engels): Anna Nurmio-Lahdenmäki (editor), St. Michel 1747, 2006.. Verder: Eero Ehanti e.a., mereen menetetyt, uudelleen löydetyt, Suomen merimuseo, 2012. (Aan de zee verloren, maar teruggevonden schepen). Wie Christian Ahlström in het Zweeds wil lezen: Sjunkna skepp, Stockholm 1979.
Met groet,
Peter Starmans
De omslag van het recente boek over Vrouw Maria van Easter en Vorhees





De Oostzee bij Nauvo
De Oostzee ten zuidwesten van Finland
De plaats waar de Vrouw Maria op een verborgen klip is gestoten en gezonken is
De archipel bij Nauvo, met name bij Borstö, waar de St Mikael gezonken is
Het eiland Borstö, waar de vissers de St Mikael gevonden hebben, in 1953
Vakantie in Finland
VAKANTIE IN FINLAND 2021
Ondanks corona mochten we ons toch deze zomer binnen Finland bewegen, voorzichtig wel, met soms een mondkapje voor (in bus en trein bijvoorbeeld) en altijd op afstand (anderhalf tot twee meter, moeilijk hoor, dat altijd in de gaten te houden), maar toch …
We zijn slechts twee dagen bij vrienden in Asikkala geweest. Kort maar krachtig laten we maar zeggen, zeer de moeite waard. Heerlijk zo aan het water van het meer Vesijärvi, op korte afstand van het Vääksy-kanaal, dat dit genoemde meer met het meer Päijänne verbindt. Het eerste water met Lahti aan de kust, het andere met Jyväskylä.
We zijn voorts een weekje bij een nicht van Kaisa in Kesälahti geweest, gelegen tussen het meer Pyhäjärvi, waaraan ons zomerhuisje gelegen was, en het meer Puruvesi. De week was mooi, niet te heet, zoals deze zomer wel grotendeels was, maar zonnig en fijn. Het zwemwater was op goede temperatuur, niet te warm niet te koud, rond de 20 graad!
Op beide plekken hebben we in korte tijd het een en ander beleefd, verrassend veel wel, maar ook indrukwekkend. Echt! Want vakantie is voor ons niet alleen rust, maar ook cultuur. In Finland kun je (zelfs in het zomerseizoen van corona) allerhand interessants beleven, naast uiteraard rust, sauna, wandelen, bessenplukken in de zomer en paddestoelenplukken in de herfst of gewoon lekker zwemmen.
En vooral viel nu het verschil met een Nederlandse vakantie op (op de waddeneilanden of in Drentre bijvoorbeeld, heerlijk!). In Nederland is vakantie vieren mooi, in Finland ook, maar zo anders!
ASIKKALA
Opvallend is uiteraard de rust overdags en 's nachts de stilte. Er zijn wat toeristen, maar niet teveel, geen massa's. Er zijn ontmoetingsplaatsen, restaurants of café's, maar ook die zijn niet overbevolkt, je kunt er smakelijk met elkaar eten en ongestoord converseren, zonder dat je je stem moet verheffen om de buren of het lawaai om je heen te overstemmen. Dat doet alleen al goed.
VÄÄKSY
Het Vääksy-kanaal werd een 150 jaar geleden geopend voor het waterverkeer. Met één sluis wordt het hoogteverschil (een meter of drie) tussen de twee grote wateren overbrugd. En deze waterbrug is niet eens erg lang, een paar kilometer slechts.
Dit kanaal was een tijdlang voor Finland economisch erg belangrijk, voor de houtindustrie vooral, want nu kon gekapt hout van Midden-Finland uit de omgeving van Jyväskylä probleemloos en stukken goedkoper via het water naar Lahti vervoerd en vandaar verspreid worden over de papierfabrieken en houtzagerijen in Zuid-Finland of geëxporteerd worden via Helsinki of Kotka naar het buitenland. Het economisch belang voor Finland is in dit opzicht uiteraard vanzelfsprekend.
Tijden geleden was het houtvlotten de goedkoopste en ook effectiefste manier, om gehakte bomen naar de industriecentra in het zuiden van het land te brengen, via Lahti uiteraard, dat toen een centrale functie had in het ruwhoutvervoer over water. Nu is het houtvlotten uiteraard verleden tijd, sinds de wegen voor vrachtvervoer per auto en ook de spoorwegen gemoderniseerd en ontwikkeld zijn en dus steeds belangrijker worden, omdat ze sneller zijn.
Een andere betekenis van het idyllische kanaal is er voor de toeristen per boot. Voor zeil- en motorboten, maar ook voor grote of kleine passagiersboten, want die kunnen nu zonder problemen een veel groter gebied bestrijken dan vroeger, toen het zuiden voor dit soort vrijetijdsbesteding kleiner, dus beperkter was. Dus toeristen waren er vele die van deze nieuwe mogelijke verbinding tussen uitgestrekte en schone wateren gebruik maakten.
De derde functie van Asikkala/Vääksy is haar betekenis als mooie ontmoetingsplaats. Vroeger waren het twee gemeentes, maar nu is Vääksy (dat een heel mooi dorp rond een meanderend riviertje vormt) opgenomen in de grotere gemeente Asikkala. Het kanaal is handig voor toeristen om verder te kunnen komen, maar is ook op zich heel mooi en interessant. Maar bovenal is de omgeving ervan is erg afwisselend, een zijtak van de Salpausselkä loopt er doorheen, als heuvelrug hoog, fraai bebost, ideaal voor loop- of wandelsport, met fraaie uitzichten en verrassende natuur, met veel bessen en paddestoelen in zomer en herfst.
Om een voorbeeld van de ontmoetingsplaats Vääksy/Asikkala te geven: de beter gesitueerden van Helsinki waren gedurende de zomer graag in deze streken, het was er mooi en rustig, je kon er genieten van de prachtige natuur en vooral: het was vanuit het zuiden gemakkelijk te bereiken. Vooral rijkere cultuurmensen voelden zich aangetrokken tot deze ontspannende streek, waar ze elkaar 'natuurlijk' konden ontvangen gedurende de zomer en waar ze ook in rust met elkaar konden discussiëren of overleggen. Bekende families zoals de Järnefelt's (jaja, Aino was de dochter en zij was getrouwd met Jean Sibelius!), zij hadden hier hun zomerverblijf. En het nu bekendste punt van ontmoeting was dat van Johan Richard Danielson-Kalmari, een alom bekend Fins historicus van de UvH, voorts een bekend Fins politicus en staatsraad van eind negentiende begin twintigste eeuw, toen Finland naar zelfstandigheid en onafhankelijkheid streefde. Hij nodigde regelmatig in de zomer zijn collega's naar zijn zomervilla uit, er zal dus daar in Vääksy zeer zeker geschiedenis gemaakt zijn, bij de maaltijd of in de sauna! Het huis is nu museum, toen wij er waren waren er een fraaie tentoonstelling van streekgenote Nanna Susi. Heel mooie schilderijen, waarvan een paar foto's.
KESÄLAHTI
In augustus waren we ook in een zomerhuis in Karelie. In het oudere plaatsje Kesälahti, idyllisch tussen het Puruvesi-meer (met zijn bekende muikut=kleine marene, heerlijk!) en het meer Pyhäjärvi gelegen. Wij woonden voor een weekje aan de Sinikivenlahti-bocht van het Pyhäjärvi, waar je heerlijk kunt saunen en daarna zwemmen in het frisse en o zo zachte Saimaawater.
CULTUUR
Kesälahti, weliswaar een vrij kleine dorpsgemeente, maar wel met een ruim cultuuraanbod.
We luisterden daar bijvoorbeeld op zaterdagmiddag naar een fantastisch pelimanni-concert en op dezelfde avond naar een wervelend vioolconcert door de bekende Finse vioolvirtuoos Pekka Kuusisto. Om stil van te worden. En de regen ruiste zachtjes op het hoge dak, heel passend!
Voorts was er een interessante tentoonstelling met werken van Kuutti Lavonen en zijn kunstenaarsvriend Pentti Hakala.
Die concerten beluisterden we in een niet meer gebruikte, enorme hooischuur van een kartano, mooi en origineel aangekleed en tot mijn verrassing met een voortreffelijke akoestiek.
De muziek was zowel volks ('s middags) als ook klassiek en modern ('s avonds), beide gebracht als een soort potpourrie. Heerlijk om mee te beleven!
De kleine tentoontelling van Kuutti Lavonen en Pentti Hakala was ook meer dan de moeite waard.
De een met prachtige, gevoelige, meditatieve beelden, de ander met abstracte schilderijen en originele, kleine hout-installaties.
Wonderlijk, dat zoiets in een klein maar actief Fins stadje wordt opgevoerd of tentoongesteld, en er waren ook nog genoeg bezoekers heb ik begrepen, fijn zo.
En … wat was het toch heerlijk zwemmen in een schoon Fins natuurmeer. Het water was al wat kouder, maar uitermate verfrissend en verkwikkend. Je zag vanaf het terras van ons zomerhuis een grote glinsterende waterplas, verlokkend in een natuurlijke, rustgevende omgeving. En stil dat het om je heen is, weldadig, echt waar. Overdags en 's nachts!
SAUNA
's Avonds zaten we heerlijk bij ondergaande zon in een savusauna bij vrienden. Wat is die hitte toch mild en strelend voor de huid, perfect vervolgd door een duik in het reine Saimaawater met een flesje bier erna! Een aanrader dus voor iedere saunafan.
Inderdaad is een electrisch verwarmde sauna ook wel ok, daar niet van, maar een met hout gestookte sauna is toch wel stukken beter en ... een rooksauna spant zonder meer de kroon, ook al moet je je handen wel tussendoor goed afspoelen vanwege het roet, dat op de leuning van het saunatrapje is blijven hangen en dus zonder meer op de handen of de armen van de bader of baadster terechtkomt.
Nog iets over de sauna. Wat is het geheim ervan?
Sauna maakt rustig en schoon.
Schoon uiteraard en dat zal wel de oorspronkelijke idee ervan zijn. Maar toch vooral ook schoon van binnenuit, en niet alleen oppervlakkig zoals bij een snelle douche.
En rustig maakt een sauna tevens. Overigens, die rust of dat vredige gevoel tijdens en na de sauna, daar wist president Kekkonen alles van. Hij ging welgemoed met moeilijke gasten, bijvoorbeeld uit Moskou, uitgebreid naar de sauna en in hun gesprekken daar, ontspannen en eerlijk (zonder kleren, dus zonder poespas, van man tot man, dus zonder eretekens) bereikte hij vaak wat hij wilde. Een goede illustratie van Finse zakelijkheid. Van man tot man, of voor mijn part van vrouw tot vrouw, ok, maar niet mengen, dan gaan andere zaken een te grote rol spelen en dat is tegen de principes van de sauna. Er is uiteraard een uitzondering: het gezin en de familie. Maar liever niet zoals in Nederland vaak: allemaal gezellig bij elkaar in ons blootje. Dat kan uiteraard wel, maar is niet in overeenstemming met het echte wezen van de sauna.
WATER
Nog iets anders: het water van een groot Fins meer. Wat heeft dat toch vele gezichten.
Vlak en stil water, vooral 's avonds, als de zon aan het ondergaan is. Maar ook bij storm of harde wind, wat uiteraard grotere of kleinere golven veroorzaakt, soms vooral ook heerlijk om tegenin te zwemmen in dit vaak schone en zoete meerwater.
Dan weer rustig voortkabbelend water, wat meditatief aandoet en rust geeft, individueel misschien, maar vooral ook in gezellig samenzijn.
Ook mooi zijn wolken, in het water weerspiegeld, bij zonlicht of bij dreigende grauwzwarte wolkenmassa's bij een naderend onweer. Geweldig!
Nou ja, er zou zeker nog veel meer over te vertellen zijn!
Laten we hierbij maar nu laten. Het was ons overigens deze zomer weer eens te meer duidelijk, dat Finland niet alleen een uitgestrekt land is met bossen en meren, maar ook een land met sauna en zwemwater en tevens ook een land met cultuur, oude en moderne. Dat is fijn, nietwaar?
Met groet,
Peter Starmans
Nederlandse en Finse cultuur
Die cultuur (breed verstaan) blijft de laatste jaren wat mager bedeeld. Vroeger had je nog wel lezingen over Nederlands-Finse onderwerpen of Nederlandse filmvoorstellingen. Dat heeft echter in de moderne mediawereld weinig zin meer, zoals ook laten we zeggen het organiseren van goedkopere reizen naar Nederland. De wereld is zo veranderd. Prima, maar wat dan?
Zou het (naast het organiseren van een kerstviering, een tentoonstelling- of museumbezoek) ook niet nuttig kunnen zijn, wat meer aandacht via de site bijvoorbeeld te besteden aan boeken, aan Nederlands-Finse actualiteit in de media, aan historische relaties tussen Nederland en Finland?
Wat jaartjes geleden heb ik een blog onderhouden (Petrus, Hollantilainen ja Suomalainen), die zou ik weer in het leven kunnen roepen, zodat mensen die via de site of facebook of ook direct kunnen lezen en er eventueel op kunnen reageren.
Ik denk bij het bovengenoemde voorstel meer aan een soort ‘boekenplank’ met boeken die voor anderen misschien interessant kunnen zijn; of met vertaalde boeken, uit het Fins naar het Nederlands en uiteraard uit het Nederlands naar het Fins. Ik denk dan ook aan opvallende actualiteit, die met Nederland te maken heeft en in de Finse pers verschijnt. Er zijn zeker nog wel andere ideeën over, maar dit is slechts een voorstel om een begin te maken.
De echte, wat langere historische verhalen zou ik dan meer voor het Noorderlicht willen bewaren, zoals in het verleden ook al vaak het geval was. Aan een nieuw boek over de relaties tussen Finland en Nederland kunnen we nu vermoedelijk niet meer denken, maar ja, wie weet? We zijn al blij dat we er een stuk of wat (om precies te zijn vijf) hebben. Op deze manier zouden we samen met Dave (en Michel wellicht) en uiteraard het bestuur kunnen helpen, de site ook inhoudelijk wat aan te vullen. Hopelijk is er dan via dit medium dan ook meer interesse voor. Wie weet?
Met groet,
Peter Starmans
Hutspotavond + Herfst-ALV
Op zondag zes oktober waren we welkom in restaurant Rupla, waar eerst de herfst-ALV gehouden werd – waarover direct meer – en het daarna de beurt was aan de heerlijke haringen met ui en de hutspot in twee versies: een schaal met en een schaal zonder vlees, dus … zoals u wel begrijpt; al of niet een vega- of vege- of vegetarische maaltijd.
De avond was goed bezocht, er waren wel een man/vrouw of vijftig aanwezig, de haringen (ons door de Nederlandse ambassade aangeboden; ook dit keer door onze ‘hoffotograaf’ Arie besteld en verzorgd) die Hollandse haringen met uitjes waren vet en voortreffelijk, de hutspot zelf was heel smakelijk, de koffie of thee erna waren fijn. Dat alles heeft de prettige sfeer zeer zeker positief beïnvloed.
Het was dus gewoon als vanouds gezellig, en het voelde heerlijk aan, weer eens met allerhand Nederlanders of aangetrouwden bij te kletsen, fijn zo. En de afdeling drankjes (bier, sap, water, limonade etc.) was welverzorgd, en Guido had zelfs via Schiphol ervoor gezorgd, dat er na lange tijd weer eens een voortreffelijk borreltje heel oude jenever aanwezig was. Zalig en tot de laatste druppel leeggedronken (maar niet alleen door mij hoor).
Omdat de ALV vóór het hutspotfestijn plaatsvond, heb ik begrepen, dat er ook in de regio gevierd werd, in Jyväskylä, in Oulu, in Turku en in Tampere. Ook daar zal het wel gezellig geweest zijn. Voorts was het min of meer nieuw (tenminste voor mij), dat de ALV via skype op vijf plaatsen tegelijk gehouden werd, zonder al te veel technische problemen. De reacties van elders naar Rupla waren eventueel wat traag, maar wel duidelijk en meelevend. Een pluim voor Guido en zijn bestuur, dat het zover is gekomen. De regio hoort er meer en meer bij, goed zo!
De ALV verliep verder rustig en goed. Daarom wil ik er graag nog even op terugkomen.
Mirjan en Sanne hebben er de afgelopen tijd effectief voor gezorgd, dat de ledenlijst eindelijk eens bijgewerkt is. En verder dat slechts 7% de contributie voor 2019 nog niet betaald heeft. Dat is zonder meer verheugend. Sanne legde voor ons op een heldere manier de baten en kosten tegenover elkaar, ook via de duidelijke beelden met de nieuwe en voortreffelijke beamer van de NViF ondersteund.
De evenementen in 2019 waren ruim bezocht en er waren vooral ook meer bijeenkomsten, in Uusimaa, de kernregio, maar klaarblijkelijk ook in de regio. Sinterklaas overal, de ontvangst bij Nieuwjaar overal, het Koningsfeest overal, het Leidens Ontzet overal; tevens waren er nieuwe initiatieven zoals het (jammer genoeg wat minder goed bezochte) bezoek aan de museumfabriek Werla, en verder de mosselmaaltijd en regelmatige borrelavonden. Heel fijn zo, en vrijwel allemaal dus ruim bezocht door leden en geïnteresseerden, zodat we echt kunnen zien, dat de NViF weer volop levend is en een gezonde toekomst tegemoet gaat.
De digitalisering van onze vereniging is veelbelovend op gang gekomen, Dave en Michel zorgen er goed voor, maar hopen wel op meer bijstand, zowel technische als inhoudelijke hulp. Bij dat laatste wil ondergetekende wel graag zoals tot nu toe een rol spelen, bij dat eerste laat ik echter het initiatief graag aan jongere leden over, die de elektronica met de paplepel ingegoten gekregen hebben. De digitalisering heeft uiteraard alles te maken met de site, die er overigens nu al prompt uitziet, maar ook wel met de facebookpresentatie, met het Noorderlicht en andere publicaties. Bij die laatste twee zouden zonder meer leden hun steentje kunnen bijdragen, want een goede inhoud van de site en Noorderlicht is belangrijk voor een vereniging als de NViF. De afdeling foto’s is al goed verzorgd en zal zeer zeker verder ontwikkeld en gestroomlijnd worden door Arie, Dave en anderen.
Bas pleitte voor een deelname van het mkb (midden- en kleinbedrijf), in zoverre het Nederlanders in Finland betreft, aan de site, aan het Noorderlicht en wellicht ook aan de evenementen. Dat lijkt me fijn en effectief ook, want zo kunnen beginnende of al lopende kleinere firma’s (door Nederlanders gerund) tevens onder Nederlanders bekend worden en zorgen voor eventueel contact met hen of wederzijdse diensten. Dat zou ik een nieuw initiatief willen noemen en is zeker iets anders dan het zoeken van sponsors voor de vereniging. Die zijn goed verder, ook voor ons, maar dit is iets anders.
Sanna bracht naar voren dat het goed zou zijn wat meer voor de jeugd binnen het kader van de NViF te organiseren. Sinterklaas is al zoiets, maar zij dacht hierbij bijvoorbeeld aan filmmiddagen of -avonden. Uit het publiek kwam meteen de reactie (ook vanuit de Nederlandse school) dat de zaterdagschool al het een en ander doet. Dus toen werd het meteen duidelijk dat hechte samenwerking tussen de NViF en de Nederlandse school niet alleen te wensen is, maar ook gestimuleerd moet worden. Is de zaterdagschool toch ooit eind jaren tachtig uit de NViF ontstaan, nog wel onder mijn voorzitterschap! Een probleempje ontstond wel, omdat het begrip ‘jeugd’ (door Sanna geopperd) wat onduidelijk is: de jeugd van de zaterdagschool bijvoorbeeld of ook de jonge mensen, die daar al niet meer op zitten, de jongeren dus? Bovendien zitten niet alle Nederlandse kinderen in Finland op deze school. Daar zou de NViF een rol kunnen spelen. De discussie bleef wat vaag, maar dit idee is zeker voor ontwikkeling vatbaar.
Opvallend was ook de wens uit het publiek, meer aan gezamenlijke sport te doen. De NViF heeft al meerdere malen ijsloopwedstrijden mede georganiseerd, bijvoorbeeld door het meedoen met de Finse ‘Elfstedentocht’ in Kuopio of op het meer van Tuusula. Ik ben benieuwd wat hieruit voortkomt, sporten is uiteraard gezond en bindt samen, dus waarom niet ook binnen de NViF?
Met groet,
Peter Starmans
Leidens Ontzet
Een (ingekort) verhaal uit ‘Altijd roomboter’ (2005) van Nelleke Noordervliet, een levensverhaal over haar overgrootmoeder Engelbertha, die geboren was in 1856. Ze had als dienstmeisje gewoond in Arnhem, maar was verhuisd naar Leiden. ”Aanvankelijk had Engelbertha het niet makkelijk gehad in de vreemde stad … De volkrijke buurt bij het Galgewater keek niet op van een Arnhems meisje met een onwettig kind.”
”Leidens Ontzet. Een feest voor het volk. Voor mijn moeder was het elk jaar de aanleiding het eerste maaltje hutspot met klapstuk van het seizoen te koken. Mijn oudtante Toos … ging op 3 oktober steevast naar de feestelijke uitdeling van haring en wittebrood op het stadhuis.
In 1878 maakt Engelbertha haar eerste 3-oktoberfeest mee. Ze is dan tweeëntwintig, haar dochtertje is bijna vier maanden oud. Er is kermis. Niemand werkt. Al vroeg verzamelt het volk zich bij het stadhuis. Er wordt een aubade (= een ochtendhulde met muziek) gegeven door dankbare schoolkinderen aan wie het verhaal is verteld over de honger die het door de Spanjool omsingelde Leiden trof, zo erg dat er geen hond of kat meer te vinden was en burgemeester Van der Werff zijn eigen arm ter consumptie aanbood. Jonge meiden gaan gearmd over straat, gevolgd door kerels met hun handen in hun zakken, hun pet zwierig op één oor. Er wordt al vroeg gedronken, maar de ware dronkenschap wordt uitgesteld tot de avond. Eerst moet er nog volop worden genoten en geflirt en gevreeën en gevochten. (…)
Ze (Engelbertha) had zich net als haar vriendinnen aangemeld voor de uitdeling van haring en wittebrood door de studenten en ze mocht komen. Ze was kennelijk armlastig genoeg bevonden. ‘Het is maar één sneetje en een halve haring, hoor,’ waarschuwden ze haar. ‘Rijkelui zijn vrekkig, hoe denk je anders dat ze zo rijk zijn geworden.’ (…)
De notabelen en heren studenten stonden achter een tafel en controleerden de namen. Het tafellaken klapperde in de wind. Engelbertha rook de haring. Ze haalden allemaal een bord of een kom uit hun schort en vingen daarin hun portie op zodra ze aan de beurt waren. Er werd goedmoedig gekankerd op de hoeveelheden. Er werd geroepen om meer. De burgemeester had zijn zilveren ambtsketen om en stond te blinken in de zon. Zijn haar woei van de kale plek op zijn hoofd af. Het was een bespottelijk gezicht. Af en toe schudde hij iemand de hand en maakte een praatje. Achter hem stonden gewichtige lieden. Aan de gevende kant van de tafel: in het gelid, buikig, ernstig, plechtig. De armen aan de ontvangende kant: een roerige menigte met uitschieters van vloeken en lachen. Engelbertha nam haar stuk brood en haar vis in ontvangst.
‘Was Jezus maar een Leienaar,’ zei een man, ‘die zou dat ene broodje en die halve vis wonderbaar weten te vermenigvuldigen.’ Iedereen in zijn buurt lachte. Onder het afdak van de Vismarkt aten ze. Haar vingers roken naar haring. Ze veegde ze af aan haar schort. Leiden was anders dan Arnhem. Drukker. Levendiger.. Armer. (…)”
Peter Minuit
Fins-Nederlandse relaties
Peter Minuit
Zoals de meeste lezers wel weten, houd ik me veel bezig met de relaties tussen Nederland en Finland. Nu wilden ik hier drie relaties kort behandelen, die me dit jaar opvielen en die wellicht naar een verdere uitwerking verlangen.
Russell Shorto heeft een interessant boek geschreven over de geschiedenis van Amsterdam en ook een over de historie van Nieuw-Amsterdam. Dat laatste gaat dan uitvoerig over de beginjaren van de wereldstad New-York; de jaren vanaf 1609 (toen Hudson deze ideale handelsplek met een ideale natuurlijke haven aan de oostkust van Amerika vond) en 1664 (toen de Engelsen onder de beschermheerschap van James, de hertog van York, de Nederlandse kolonie overnam).
En nu zal ik het hier niet hebben over de laatste gouverneur Peter Stuyvesant, ofschoon er over hem veel geschreven is en het nog steeds niet helemaal duidelijk is, hoe we deze gouverneur van Nieuw-Amsterdam moeten plaatsen. Zelfs ook niet over hem, hoewel zijn sigarettenmerk ook in Finland overbekend geworden is en daarom een rokende relatie tussen Nederland en Finland zou kunnen illustreren. Maar toch niet echt, omdat dit wereldbekende sigarettenmerk helemaal niet Nederlands is, maar Duits; de firma Reemtsma is in Hamburg gevestigd en niet in Amsterdam, jammer maar waar.
Over wie zal ik het dan wel hebben? Over een eerdere leider in Nieuw-Amsterdam uit de jaren 1620 van de nog piepjonge Nederlandse kolonie in Amerika; en wel over Peter Minuit, die ook wel Peter Minnewit wordt genoemd. Een ras Hollander? Ja en nee! Wel een ras Nederlander, uit Wallonië namelijk! En ook een uitermate boeiende figuur, internationaal ingesteld, die via Samuel Blommaert ook met Finland te maken heeft gehad (Blommaert, vanaf 1636 consul van het Zweedse koninkrijk in de Nederlandse republiek) en Axel Oxenstierna (de machtige kanselier van Zweden onder Koning Gustaaf II Adolf en Koningin Christina). Deze relatie via de kolonisten namelijk, die uit Midden-Zweden kwamen en afstammelingen waren van Finnen uit Savo en omgeving, die genoemd werden: ‘Metsäsuomalaiset’, Bosfinnen dus.

Peter Minuit, begin jaren 1580 geboren in Wesel aan de Rijn, stammend uit Waalse ouders van Tournai oftewel Doornik. Peter kwam al jong naar Utrecht om diamantsnijder te worden, trouwde en ging in Kleef vlak over de grens in Duitsland wonen. Vandaar trok hij (zoals zovelen) naar Amsterdam, waar hij als vrije handelsman dienst nam bij de WIC. Die compagnie was officieel ontstaan na het twaalfjarige bestand (1609-1621), om o.a. de kolonie Nieuw-Amsterdam te gaan beheren en bevolken. Peter was een daadkrachtig zakenman, die wel wat zag in de handel tussen Nieuw-Amsterdam in Amerika en Amsterdam in Holland. Handel in beverpelzen bijvoorbeeld en misschien nog andere producten als goud of zilver of andere waardevolle ertsen. Dat wilde hij ter plekke gaan uitzoeken. Meerdere malen ging hij op en neer tussen de beide havenplaatsen en slaagde goed in zijn eigen werk. Een ondernemend zakenman was Peter Minuit, tevens een geboren leidersfiguur met natuurlijke autoriteit, moedig en doortastend (denk alleen maar aan de regelmatige zware zeereizen op en neer van Europa naar Amerika en terug).
Minuit was van nature communicatief begaafd en als vanzelf in staat goede relaties te onderhouden met de kolonisten, maar ook met zijn Amsterdamse bazen; voorts kon hij goed met de indianen omgaan, wat de gouverneur van toen (Willem Verhulst) juist niet kon. Onder andere daarom werd Verhulst na slechts een jaar in dienst te zijn geweest al in 1626 afgezet en naar zijn thuishaven Amsterdam teruggestuurd, om zich te verantwoorden bij de Heren van de WIC. De kolonialisten kozen toen tot hun nieuwe leider Peter Minuit. Hij werd vanaf 1626 met toestemming van de WIC de derde gouverneur van de Nieuw-Nederlandse kolonie.
Minuit vervulde deze functie goed en doortastend vanaf 1626 (toen Manhattan via hem ‘gekocht’ werd van de indianen) tot 1632, toen hij ter verantwoording bij de bazen teruggeroepen werd naar Amsterdam. Misschien omdat hij de vrije handel meer diende dan de wensen van de WIC? Hij was per slot zakenman en geen stroman van de WIC!
Kortom: Peter Minuit, overtuigd calvinist, was een sterke persoonlijkheid, die via zijn ouders Waals/Frans sprak, die Duits werd opgevoed, die Nederlands leerde en al snel ook talig goed kon communiceren met de internationale (!) groep kolonisten (Walen, Duitsers, Engelsen, Fransen, Hollanders), die via Amsterdam voor de WIC naar Amerika waren getrokken, als avonturiers of als vluchtelingen, vooral toentertijd vanwege de religie. Een allround man dus.
Toen hij terugvoer eind 1632 kwam zijn schip door een fout van de kapitein in het Zuid-Engelse Plymouth terecht. Het schip werd in beslag genomen en Minuit werd als schuldig aan bedrog gevangen gezet vanwege de toen nogal verwarrende en tegenstrijdige politiek tussen Engeland en de Noordelijke Nederlanden. Peter ontsnapte en belandde uiteindelijk in Amsterdam, werd toen na verhoor (ten onrechte wel) ontslagen door de WIC, zodat hij zich verbitterd afvroeg hoe het verder moest.
De Bosfinnen (‘Metsäsuomalaiset)
Via de consul van het koninkrijk Zweden in Amsterdam, de al genoemde Samuel Blommaert, kreeg Peter Minuit de kans, zich als ervaren en ook militaire leider van een eventuele expeditie van Zweedse oorlogsschepen met Zweedse onderdanen (en andere kolonisten) naar Amerika, in Amsterdam in te schepen. Dat gebeurde voorjaar 1638. Het koninkrijk Zweden wilde zich toen profileren als de nieuwe Europese grootmacht en wilde dus ook een eigen kolonie stichten. Minuit wist daar wel raad mee en stelde voor, het zuidelijke gedeelte van de Nederlandse kolonie Nieuw-Nederland (of Nova Belgia) aan de kust van Oost-Amerika (rond de grote rivier de Delaware, toen de Zuid-rivier van Nieuw Nederland) te kapen, om daar een Zweedse kolonie te stichten. Dat deed hij graag, uit wraakgevoelens, maar ook omdat hij uit zijn ervaring ter plaatse wist, dat die streken rond fort Nassau zwak verdedigd werden door de WIC. En verder wist hij toen al donders goed, dat er daar veel te halen was! Niet alleen voor de Zeven Provinciën, maar ook voor de jonge grootmacht Zweden. Zo gezegd, zo gedaan dus.
De kolonie Nieuw-Zweden werd dus door Minuit via overrompeling gesticht en kon het zeventien jaar militair tegen de Hollanders volhouden tot 1655, toen Peter Stuyvesant uiteindelijk de Zweedse kolonie terugveroverde voor Nieuw-Nederland, waar Nieuw-Amsterdam de hoofdstad van was. Tussen 1638 en 1655 zijn er onder andere talloze Finstalige kolonisten vanuit Zweden en ook uit het toen nog Zweedse Finland naar het Delaware-gebied geëmigreerd en hebben daar in de loop van die bijna twintig jaren een bloeiende kolonie opgebouwd.

Een groot gedeelte van die genoemde Finnen noemt men nu Metsäsuomalaiset, Bosfinnen, omdat juist zij (veel beter dan andere, bijvoorbeeld Zweedse kolonisten) boservaren konden leven en alom bekend waren vanwege hun deskundige bosbouw, blokhuisbouw en het voor landbouw klaarmaken van afgebrande en gerooide bosstreken, de zogenaamde kaski-veldwinning. Zij waren dus voornamelijk houtarbeiders. Doordat deze Finse kolonisten graag in de bossen wilden wonen (de anderen vaak liever niet, die voelden zich veiliger aan het water), hadden zij ook een veel gemakkelijker en natuurlijker contact met de indianen van die streken. Dus indirect waren zijn voor de Zweedse handel goud waard!
Over deze Metsäsuomalaiset zou ik in de komende tijd aan de hand van goede studies erover nog wat willen nadenken, om dan later mijn bevindingen op papier te zetten.
Fins-Nederlandse relaties (1)
De relatie tussen Nederland en Finland moeten we hier zo zien:
Peter Minuit kwam uit de vroegere Nederlanden (Wallonië) en via Wesel aan de Rijn naar Amsterdam in Holland aan het IJ en heeft de Delaware-streek in dienst van de koning van Zweden (in 1638 Koningin Christina, vertegenwoordigd door rijkskanselier Axel Oxenstierna) veroverd. Minuit heeft de Zweedse kolonie gesticht en als efficiënt leider van het begin af aan met straffe hand opgebouwd. Dat hij al herfst 1638 meteen op de eerste reis terug naar Amsterdam (om nieuwe kolonisten aan te werven) bij een zware storm om het leven is gekomen, dat was weliswaar pijnlijk, maar zijn werk is effectief voortgezet, zowel wat de aanwerving van kolonisten voor als wat de opbouw en uitbreiding van de kolonie zelf betreft.
Meer en meer Metsäsuomalaiset kwamen daar in het Delaware-gebied in de loop der jaren aan. Zweden wilde deze Finnen ook wel kwijt, omdat Zweedse onderdanen (boeren vooral) vaak jaloers waren op deze effectieve, zo geslaagde Finnen. De Bosfinnen werden een belangrijke groep van de Zweedse en andere kolonisten. De Bosfinnen konden en wilden daarenboven ook de binnenlanden van de Delaware-streek koloniseren en zo het contact met de binnenlandse indianen met de daarbij behorende wederzijdse handel bevorderden.
De Metsäsuomalaiset werden dus belangrijke leden van de Zweedse kolonie Nieuw-Zweden, die onder leiding van de Nederlander Peter Minuit in 1638 gesticht was en op gang was gezet. Maar … zoals gezegd, daarover later!
Daniel Cajanus en Vincent van Gogh
Over twee andere thema’s zou ik een andere keer hier of elders wat uitvoeriger willen ingaan. Maar belangrijke thema’s in Finland waren ze wel in 2019.

Allereerst zou ingegaan kunnen worden op Kajaani en de opvoering aldaar in juli 2019 van de opera Daniel Cajanus. Dat is een groot succes geworden, maar heeft (naar mijn smaak jammer genoeg) te weinig aandacht gekregen van de pers en de media, wel enigszins maar niet erg uitbundig en algemeen. Terwijl het hier toch een uitgebreide en langdurige samenwerking betrof tussen Kajaani en Haarlem en er vele mensen aan beide kanten bij betrokken waren. Ik kan wel zeggen honderden.
Waarom deze gebeurtenis zo weinig aandacht getrokken heeft, weet ik eigenlijk niet. Het kan het feit zijn, dat Kajaani nu niet bepaald (vanuit het zuiden van Finland bekeken) in de buurt ligt, dus op grote afstand. Een andere reden kan geweest zijn, dat deze opera een keer of zes opgevoerd werd in de buitenlucht, tijdens de vakantie in Finland, en wel in het kader van het zomerse ‘kesäteatteri’, het zomertheater van Kajaani, wat uiteraard meer regionaal gericht is en niet zonder meer landelijk.
Nou ja, het verhaal van de reus Daniel Cajanus is niet nieuw, noch in Finland noch in Nederland. Arnold Pieterse heeft bijvoorbeeld in een Aviisi van 2017 een uitvoerig artikel over hem geschreven en de opera, die nu in Kajaani opgevoerd is, tegelijk met een kleine tentoonstelling in het plaatselijk museum, is een jaar of twee geleden met groot succes en sterke mediale aandacht in Haarlem voor het eerst opgevoerd (en tentoongesteld).
Het andere punt, waar we het zeker ook nog wel eens over zullen hebben, is de door het Didrichsen Museum van Helsinki aangekondigde Vincent van Gogh-tentoonstelling in de herfst van het volgend jaar (van september 2020 tot januari 2021). Daarover kan de lezer al wat lezen in mijn blog ‘Petrus, Hollantilainen ja Suomalainen’.
Het thema is, als ik het goed begrepen heb, de wording van Vincent tot de grote kunstenaar die we nu allemaal kennen. De tentoonstelling concentreert zich rond een veertigtal tekeningen van Vincent, twee schilderijen uit zijn latere periode en een ets, vermoedelijk de enige ets van hem, die hij in Auvers gemaakt heeft, van Gachet, de dokter en vriend van Vincent in zijn allerlaatste maanden. Ik zie met verwachting uit naar deze komende tentoonstelling. Zoals gezegd, ik was van plan ook daar wat uitvoeriger op terug te komen.
Met groet,
Petrus