ANNE FRANK en anderen

Een tijdje geleden zag ik in de boekhandel opeens een boek liggen, wat mijn aandacht vroeg. Het was een Fins boek, maar door de titel viel het me op. Het was een nieuw boek van Anna-Leena Perämäki, die door haar dissertatie over o.a. Anne Frank, aan de universiteit van Turku in 2020, me al opgevallen was. De titel van het boek luidt: ‘Anne Frank ja hänen kohtalosisarensa’ (2022; ‘Anne Frank en haar lotgenotes’). Het boek is geen vertaling, maar een oorspronkelijk werk in het Fins, en gaat over de lotgevallen van vijf jonge, joodse vrouwen, eind jaren dertig en tijdens de tweede wereldoorlog. Het boek bevat min of meer uitgebreide citaten uit de dagboeken van deze vrouwen, geplaatst in de tijd en de wereld rondom hen, en wel lokaal gezien in Amsterdam en Parijs. En het boek is qua taal voor ons, als we de Finse taal min of meer beheersen, heel goed leesbaar en vlot geschreven. Ik zou in dit artikel vooral dit boek zelf willen bespreken en verder kort wat willen vertellen over mogelijke verdiepende literatuur eromheen, wat de berichten uit dit boek nader illustreert. Het boek is met name boeiend en bovendien voor ons, Nederlandse lezers, gedeeltelijk nieuw, omdat het ons bekende dagboek van Anne Frank, het Achterhuis, hier niet op zich staat maar vergeleken wordt met dagboeken van andere jongere of oudere Jodinnen, die de Duitse bezetting en de wereldoorlog in Frankrijk (vooral in Parijs) en in Nederland (vooral in Amsterdam en Den Haag/Eindhoven) meegemaakt hebben en erover in hun dagboeken schreven.

De twee bekendste en uitgebreidste dagboeken zijn geschreven door de ons bekende Anne Frank en door de Franse Hélène Berr. Ook boeiend zijn de lotgevallen van de Weense Elisabeth Kaufmann, die met haar familie in de jaren dertig gevlucht was voor de nazistische bedreiging van haar vaderland Oostenrijk en die met vader, moeder en zus in Parijs terecht gekomen was. De andere twee kortere dagboeken betreffen een Parijse Jodin, Isabelle Jesion, en verder een Haagse jodin Anita Meyer, die uiteindelijk vanuit Den Haag via Amsterdam als onderduikster in een dorp in de buurt van Eindhoven terecht kwam, en daar eind 1944 bevrijd werd door de geallieerden.

De eerste jodin, die in dit boek over Anne Frank aan bod komt, is Elisabeth Kaufmann, geboren in 1924, zij was dus rond vijf jaar ouder dan Anne, die toch wel de kern van het boek in beslag is blijven nemen. Elisabeth is een dochter van rijke, in Oostenrijk volledig ingeburgerde joodse ouders, die voor de boze dreiging van Hitler Wenen hebben verlaten en naar Parijs zijn gegaan, waar ze het uiteraard als emigranten een stuk minder hadden dan thuis in hun grote en rijke herenhuis in Wenen. Toen de Duitsers in 1940 ook Frankrijk en vooral Parijs naderden, vluchtten Elisabeth en haar wat zieke moeder naar het toen nog vrije Zuid-Frankrijk. Het lukte haar en haar moeder naar de USA te emigreren en daar is Elisabeth op oudere leeftijd gestorven. Het opvallende bij dit gezin was, dat ze wat religieuze praktijk betreft nauwelijks nog joods waren, maar dat ze zich vooral bedreigd voelden, omdat ze tot het Joodse ras behoorden, zoals Hitler het ook uitdrukkelijk en nogal grof en beledigend zei en schreef en het ook zo bedoelde. Dus trauma’s zal Elisabeth er zeker aan over hebben gehouden, temeer waarschijnlijk achteraf gezien, daar haar broer tijdens de oorlog omgekomen is.

De tweede jodin, die in het boek aan bod komt, is Isabelle Jesion, een Parijse vrouw, geboren in 1926. De aantekeningen in haar dagboek zijn eigenlijk herinneringen uit de jaren 1941 tot 1944, vooral die van het door de Duitsers bezette Parijs. Hierbij vallen in dit geval de normale puberteit en de Duitse dreiging en bezetting van Parijs op als min of meer verwerkte gegevens. Het wordt hier in dit boek vooral goed en beeldend beschreven, hoe negatief de uitwerking van het Duitse bevel was, dat de joden een Jodenster tot hun schande en ter onderscheiding van andere rassen moesten dragen. Isabelles ouders werden in 1942 tijdens een grote Duitse razzia weggevoerd en later vermoord in een Duits concentratiekamp, wat uiteraard diepe wonden heeft achtergelaten. Ik denk hierbij bijvoorbeeld vooral ook aan de bekende Nederlandse schrijfster Marga Minco, het bittere kruid. Isabelle Jesion is later in 1947, dus na de oorlog, naar Israël getrokken en is daar op vrij jonge leeftijd in 1971 aan kanker gestorven.

De derde jodin, die in het boek over Anne Frank aan bod komt, is Hélène Berr. Berr is door haar uitgebreide, goed geschreven (en in het Nederlands en Fins vertaalde) dagboek ook in Nederland en Finland terecht bekend geworden. Hélène is geboren in 1921, dus was een jaar of acht ouder dan Anne. Dat betekent wel, dat een heel andere, bijna volwassen vrouw aan het woord is, een Franse jodin, die in Parijs woont en aan de Sorbonne Engelse taal en literatuur studeerde. Ze begint haar dagboek voor haar tweede verloofde, Jean, die uiteindelijk via Zuid-Frankrijk als anti-Duitse activist wegtrekt naar Engeland om met De Gaulle tegen de Duitsers te vechten. Ze mist hem erg en wil via haar dagboek hem een actueel beeld geven van haar situatie toen als jodin in het bezette Parijs. Ze eindigt haar dagboek, zoals duidelijk, plotseling in 1944 (de herhaalde woorden ‘horror, horror, horror’ vormen de laatste woorden!), toen ze bij een razia thuis werd ingerekend en via Auschwitz uiteindelijk in Bergen-Belsen belandt. Zoals Anne en Margot Frank ook.

De ouders van Hélène overleefden Auschwitz niet, al werd haar vader eerst gearresteerd en toen vrijgelaten, maar later met zijn vrouw opnieuw ingerekend en op transport gezet, uiteindelijk naar Auschwitz. Waar ze de dood gevonden hebben. Het mooie van deze jonge, actieve en sociale vrouw Hélène Berr is wel, dat ze zoveel mogelijk voor haar ouders, voor haar jongere broer en haar zussen doet, om hen te beschermen en geestelijk te ondersteunen in deze anti-semitische tijdsperiode. En naast haar studie, haar werk en haar familiaire zorgen is ze ook nog uitermate actief via een Frans-joodse organisatie (ik vergelijk dit wel met de activiteit van de Amsterdamse Joodse Raad), door als vrijwillige maatschappelijk werkster veel werk te verzetten voor joodse weeskinderen, die door hun joodse verzorgsters geprobeerd werden geestelijk en lichamelijk op te vangen en te troosten, omdat hun ouders heel vaak door de Duitsers naar concentratiekampen overgebracht werden of waren. Een mooi, maar ook heel triest en vaak uiterst onbevredigend werk. Uiteindelijk is Hélène vlak voor de bevrijding door de Engelsen van Bergen-Belsen aldaar door uitputting gestorven, jammer genoeg bij een appèl waar ze in elkaar zakte en doodgeslagen werd door een Duitse bewaker. Dit stervenslot in het intrieste, overvolle en barbaarse concentratiekamp Bergen-Belsen hadden, door ziekte en ondervoeding verzwakt, kort ervoor ook Margot en Anne Frank ondergaan.

De vierde jodin, een jong joods meisje, dat in het achterhuis opgroeit tot jonge vrouw, is de internationaal bekende Anne Frank (samen met haar zus Margot, met haar vader Otto en haar moeder Edith en de andere vier onderduikers, die meer dan twee jaar lang ondergedoken zaten in het Achterhuis aan de Prinsengracht in Amsterdam. Het verhaal van deze families is zo bekend, dat ik er hier nu het zwijgen toe doe. Maar toch … door de indringende stijl van Anna-Leena Perämäki was het ook nu nog zó belangwekkend, dat ik meteen het dagboek zelf weer ben gaan lezen. Wat is dat toch vlot geschreven, dat dagboek, kritisch en mooi, en in de tweede door Anne zelf begonnen versie bedoeld als een later uit te geven boek, om het nageslacht te laten meeleven met het lot van een kleine joodse groep, lang ondergedoken en bedreigd tijdens de bezetting van Nederland en Amsterdam in de wereldoorlog. Met alle concrete gevolgen van dien. Overigens heeft ook Hélène Berr haar goed geschreven dagboek voor haar verloofde Jean bedoeld om in de toekomst uitgegeven te worden, ook om deze beroerde tijd in het bezette Parijs bij latere generaties niet te doen vergeten. Goed zo! Vele andere dagboeken zijn alleen maar geschreven, om begrijpelijkerwijze met zichzelf klaar te komen in zulke beroerde tijden. Overigens zaten in het Achterhuis wel een groep van acht door Hitler en de Duitsers gehate en achtervolgde rasjoden ondergedoken, dus jarenlang gevangen, maar opvallend bij hen speelt de joodse religie toch een belangrijke rol, zeker bij de familie Frank.

De vijfde jonge joodse vrouw, die in dit boek aan het woord komt, is de in 1929 geboren Anita Meyer, die ons weliswaar geen beroemd dagboek heeft nagelaten, maar wel wat persoonlijke aantekeningen, die aanvullend een heel ander beeld geven van een Haagse joodse familie, die via het voor joden levensgevaarlijke Amsterdam hun dochter Anita naar een dorp in de buurt van Eindhoven hebben laten gaan, waar ze ondergedoken, maar in relatief grote vrijheid in een boerengezin opgroeit, en (zoals al gezegd) de bevrijding in 1944 door de geallieerden meemaakt en in leven is gebleven. Maar ja, haar lot was toch wel hard, ze was in beslissende jaren van haar leven gescheiden van haar ouders en familie en werd met het zuiden van Nederland eerder dan Amsterdam bevrijd. Maar uitzonderlijk werd ze wel met haar ouders en zus herenigd na de oorlog, wat bij de andere jonge vrouwen vaak niet het geval was, omdat zij zelf de oorlog niet overleefden.

Het is wel boeiend via vijf goed getekende portretten (met de schildering van de achtergrond erbij) een wat breder beeld te krijgen van de impact van de maatregelen, die in de oorlogsperiode geldend waren voor joden. Maar niet alleen voor hen, want ook voor het bezette volk, het Franse en het Nederlandse, en bijvoorbeeld voor de mannelijke bevolking, die werd gedwongen voor de Duitsers te werken. Alleen al daarom is dit boek van Perämäki waardevol en wordt hopelijk ook eens in het Nederlands vertaald. Verder is het contrast tussen de Duitse bezetting in het Amsterdam en het Parijs van toen zeker niet een alledaags thema in de oorlogsliteratuur. En juist daarom een goede aanvulling van ons weten over deze tijd. En bovendien bleef ik met de vraag van ‘Wat erna?’ wel zitten. Gelukkig heb ik in mijn bibliotheek twee boeken gevonden, die me verder geholpen hebben en vragen hielpen beantwoorden, die naar boven kwamen.

Als eerste wil ik noemen de biografie van Otto Frank, de vader van Margot en Anne, van de hand van Carol Ann Lee, die over het thema Anne Frank meerdere boeken heeft geschreven. Ze zijn uitgebreid gedocumenteerd en zeer lezenswaard en geven, bijvoorbeeld in deze genoemde biografie over het verborgen leven van Otto Frank een duidelijk beeld van de vader Otto Frank, van zijn gezin in Frankfurt, in Amsterdam en in het Achterhuis. En uiteindelijk van het leven van Otto Frank na de arrestatie van de acht onderduikers in augustus 1944, hun verblijf in Westerbork en de treinreis naar Auschwitz en voorts de dood van Edith, Peter, Anne en Margot in Auschwitz en Bergen-Belsen. Meestal jammer genoeg vergeten door het dagboek zelf over het verblijf in het Achterhuis (1942-1944), wat uiteindelijk wereldberoemd werd. Ook bijvoorbeeld Miep Giess zou hier met haar herinneringen genoemd kunnen worden.

Verder wilde ik een heel ander boek naar voren halen, het boek van Anita Lasker-Wallfisch, de celliste van Auschwitz, die uitgebreid schrijft over haar verblijf in Breslau, later in Auschwitz, maar vooral ook over haar verblijf in het concentratiekamp Bergen-Belsen, waar Anita en haar zus Renate uiteindelijk bevrijd werden door de Engelsen en waar Anita een tijdlang erna als tolk en getuige de Engelsen en de geallieerden hielp, het kamp Bergen-Belsen ‘op te ruimen’, te begrijpen dus om het als barbaars te kunnen veroordelen; en uiteindelijk was Anita als belangrijke getuige in het proces tegen de Duitse bewaking van dit kamp aanwezig, om mee te helpen, de ware en vreselijke gebeurtenissen in dit kamp te klaren en de daders ervan te bestraffen. Anita was zowel getuige van het ellendige kampleven zelf en van de bevrijding van Bergen-Belsen en het meehelpen de ellende te lenigen van deze plaats van onheil. Deze gegevens sluiten het leven van Hélène Berr, en tevens van Margot en Anne Frank af. Zo is de kern van het verhaal een af verhaal geworden, met een begin en een einde.

Peter Starmans

De laatste jaren is er in Nederland en Vlaanderen een talige discussie op gang gekomen, die heel goed gespiegeld kan worden aan feiten van de Finse taal. Het gaat bijvoorbeeld om de persoonlijke voornaamwoorden hij/zij, verder over het gender (= sekse) bij titels of beroepsnamen en tenslotte ging het tussendoor ook over de uitspraak van het Fins, vergeleken met die van het Nederlands. Over de eerste twee zaken wilde ik nu het een en ander zeggen. Over het derde misschien een volgend keer.

Beginnen we met een vrij uitvoerig citaat uit de laatste ‘Onze Taal’ (van september, nummer 8/2022) van de hand van de redactie met als kopje ‘Nieuwe adviezen over genderbewust taalgebruik’: ”Hoe zorg je ervoor dat je een tekst schrijft waarin je niemand uitsluit op basis van gender? Hoe verwijs je naar iemand die non-binair is? Noem je een vrouw die voor de klas staat een ‘leraar’, een ‘lerares’ of een ‘leerkracht’? Het is slechts een greep uit de vele vragen die de laatste jaren steeds vaker gesteld werden aan de taaladviesdiensten in Nederland en Vlaanderen …”.

Bij de allerlaatste zin kan ik alleen maar positief zeggen, dat in ieder geval in taalkringen steeds meer aandacht ook uitgaat naar de Vlaamse taal en cultuur. Nederland wordt langzaamaan weer de Nederlanden, Nederland samen met Vlaanderen. Fijn zo!

Maar de eerste twee door mij bedoelde thema’s staan in de geciteerde tekst duidelijk geformuleerd: 1) het gendergebruik in de taal en 2) de titulatuur, hoe je dus iemand wat betreft zijn/haar taak kunt benoemen. Over de uitspraak van de beide talen wordt hier verder nog niets gezegd, dat is bij wijze van spreken dus van mij uit gezien een toetje na de maaltijd.

1. ‘Binair’ en ‘non-binair’. Hij/zij en …?

Bij ‘binair’ vind-je uitvoerig (via het internet), en wel uit maar liefst 14 verschillende woordenboeken, het woord binair als volgt gepreciseerd: het is vooral computertaal rond de 1 en de 0. Of in Mijn Woordenboek, voornamelijk voor scholieren bedoeld en gemaakt, staat puntgewijs onder het woord ‘binair’: ”1) Computerterminologie 2) Dubbel 3) Muziekterm 4) Paarsgewijze 5) Tweedelig 6) Tweeledig 7) Tweetalig 8) Tweetallig 9) Tweetallig rekenstelsel 10) Tweetallig rekenstelsel bestaande uit 1 en 0 11) Tweevoud 12) Tweevoudig.” Een mond vol dus als antwoord op ‘binair’! Bijna zoals de twaalf apostelen, maar toch … één ding is duidelijk: het gaat uitsluitend over twee ietsen, 1 en 0, punt uit! Mijn Prisma-woordenboek zegt: ”tweedelig, tot een tweetalig stelsel behorend”. In een Vlaamse muziekencyclopedie staat: ”tweeledig. Meestal gebruikt als aanduiding van een tweedelige maatsoort”. In een heraldisch woordenboek vinden we: ”Tweeledig: nacht/dag, aan/uit, man/vrouw”. Dat is nu wel voldoende, want uiteindelijk vinden we als voorbeeld de twee ietsen geconcretiseerd als man/vrouw! Het gaat klaarblijkelijk tegenwoordig vooral om deze twee tegenover elkaar gestelde eenheden.

Bij ‘non-binair’ (ook soms wel ‘niet-binair’) (= transgender) volgt echter een verrassend ander soort verklaring of verduidelijking: ”zich noch als (volledig) man noch als (volledig) vrouw identificerend”. Hier is misschien een verder citaat uit ‘Onze Taal’ verhelderend: ”Genderbewust taalgebruik is taalgebruik ‘waarin zowel vrouwen, mannen als non-binaire personen zich kunnen herkennen, waarin niemand uitgesloten wordt, en waarin niet één gender of sekse dominant is’, zo vat het persbericht het samen.”. Dus niet slechts twee soorten personen, man of vrouw, maar meerdere soorten personen, niet zonder meer man of niet zonder meer vrouw, oftewel transgender, anders en evenveel waard in ieder geval als man of vrouw, dus als hetero’s! Het Prisma-woordenboek formuleert ’transgenderist’ als volgt: ”iemand die zich man en vrouw tegelijk voelt”. Dus niet zonder meer een homofiel of lesbofiel iemand.

En hier zijn we nu bij het talige probleem van tegenwoordig: vooral stoort, dat de persoonlijke voornaamwoorden ‘hij/zij’ eventueel andere persoonlijke pronomina, minder mannelijk of minder vrouwelijk, uitsluiten. Andere personen, of dat nu homoseksuelen dus transgender zijn, blijven dus in de taal naast de benoemde heteroseksuelen dus eigenlijk onbenoemd; en dat in een moderne wereld, waar de mensen steeds meer weten, dat er behalve het gender ‘man’ of ‘vrouw’ vele reële varianten bestaan, die ook hun rechten hebben en talig benoemd willen worden. Logisch dat zij die homoseksuele rechten, of lesboseksuele rechten, of transgenderrechten voor zichzelf opeisen.

En jawel hoor, in de Zweedse taal hebben de taaldeskundigen misschien een oplossing voor dit probleem gevonden: de officiële Zweedse taaladviesdiensten raden al enige tijd aan, niet meer ‘han’/’hon’ (= hij/zij) uitsluitend te gebruiken, maar het algemenere ‘hen’ of eenvoudigweg (en beter) ‘die’! Of dat ‘hen’ in de Zweedse schrijf- of spreektaal al veel navolging gevonden heeft, weet ik verder niet, maar toch is het een al vaker nagevolgde officiële aanbeveling van bevoegde Zweedse taalkundigen geworden. En waarom ook niet? Het past namelijk goed wat klank en vorm betreft in het Zweedse taalsysteem! En waarom in het Nederlands of Vlaams dan niet? Daar wordt fel over gediscussieerd, want het beantwoorden van die vraag is nog steeds niet zonder meer duidelijk. ‘Hen’ past eigenlijk niet en schept alleen maar talige verwarring! Hij of zij of hen zegt, dat bekt in het Nederlands niet goed en is (en blijft?) vreemd. Daar gaat het toch om. Om het maar heel cru te zeggen: dat lust het Nederlandse volk, de Nederlandse mensen, waarschijnlijk niet, ook niet degene personen, die het woordje ‘hen’ hier betreft.

Overigens wijzen maar weinig Nederlandse taaldeskundigen op het feit, dat dat Zweedse ‘hen’ in dit geval vrijwel zeker haar oorsprong heeft in de Finse taal, waarin ‘hän’ al eeuwenlang het gewone persoonlijke voornaamwoord is, neutraal en gendervrij, slaande op man, vrouw of wat dan ook voor een persoon. En … de Zweden hebben toch honderden jaren lang over de achterprovincie Finland geheerst en Zweeds is nog steeds de officiële tweede taal van Finland, al is de sterkte en kracht ervan steeds minder aan het worden. Die eeuwenlang over Finland heersende Zweedstaligen zullen gegarandeerd ook normaal talig contact hebben gehad met de hen omringende Finstaligen, zodat de Rijks-Zweden via hun bondgenoten in Finland heel goed op het idee konden komen, een derde persoonlijk voornaamwoord ‘hän’ in hun rijkstaal over te nemen: ‘hän’ wordt dan op z’n Zweeds geschreven als ‘hen’. Oké, waarom ook niet.

Maar … in het Nederlands is ‘hen’ voor ‘hij/zij’ toch nogal verwarrend en dus niet zonder meer in deze vorm gelukkig gekozen, andere mogelijkheden zijn er vele voorgesteld maar het echt passende woord is nog niet gevonden en het is maar de vraag, of zoiets als ‘hij/zij’ in de Nederlandse algemene taal (onze volkstaal) zo maar vervangen of aangevuld kan of wil worden. Dat proces duurt lang, misschien wel eeuwen! Daarin is het veranderen van algemene taal toch wel conservatief, de meeste mensen zijn toch blij met wat ze hebben en ze houden daaraan vast en … een voorstel van boven, door taaldeskundigen, wordt door de normale doorsneeburger geaccepteerd of niet, langzaam (maar zeker) of niet. Tot nu toe nog niet, maar ik ben geen profeet. Misschien wordt er een goed en acceptabel transgenderwoord voor gevonden en ingeburgerd, maar voorlopig is het nog niet zo ver!

2. Titels en beroepsnamen

Iets wat hiermee samenhangt is de titelgeving of beroepsnamen van mensen om ons heen. Daarover is heel wat te zeggen!

Een man kan een hoge titel hebben, een vrouw ook. Koningin Elisabeth II is gestorven en werd opgevolgd door Koning Karel III; Koningin Beatrix is opgevolgd door Koning Willem-Alexander. Zulke eenmalige en hoge titels kent de Finse taal natuurlijk ook: ‘Kuningatar Elisabeth ja kuningas Charles; kuningas Willem Alexander ja kuningatar Maxima.’ Datzelfde geldt voor van oudsher geheiligde titels zoals: ‘hertog/in, hertua/tar; graaf/gravin, kreivi/tär’, maar dan is de eensgezindheid min of meer op.

Want vrijwel alle titels in Finland hebben maar één talige vorm, of dat nou de president/presidente (= ‘presidentti’) is of de rector/rectrice (= ‘rehtori’) van de school is.

Mannelijke en vrouwelijke vormen zijn overigens talig in principe wel mogelijk, maar ze zijn in de loop van de tijd in het Fins weggesleten of ‘ontwaard’, zodat de Finse man en vrouw zich tevreden moeten stellen met maar één vorm, de traditioneel ‘mannelijke’ vorm, maar niet meer mannelijk als zodanig aangevoeld. Directeur/directrice (= ‘johtaja’), dus het betreft een man of vrouw: ‘johtajatar’ zou wel mogelijk zijn, maar klinkt min of meer ouderwets, belachelijk of heel erg officieel; de buur, buurman of buurvrouw, is gewoon ‘naapuri’, of man of vrouw: ‘naapuritar’ zou nauwelijks nog geaccepteerd kunnen worden. Dat betekent echter niet, dat vrouwen in Finland niet geëmancipeerd zijn of zich altijd maar aan de mannen moeten aanpassen of achter hen aan moeten lopen. Dat doen ze hier zeker niet. Het tegendeel zou in Finland zelfs wel eens waar kunnen zijn! Maar het betekent wel, dat vrouwen een talig ingeburgerde beroepsnaam (in de oorspronkelijk ‘mannelijke’ vorm) zonder protest als gewoon en gelijkberechtigd aanvaarden, er dus wat betreft de innerlijke gevoelswaarde niet de minste moeite mee hebben zo’n benaming of betiteling als normaal en passend te accepteren.

Een ‘opettaja’ is een leraar/lerares, een man of een vrouw, oké wel, maar is de sekse wel zo belangrijk als die mens, de persoon in kwestie (of man of vrouw), geschikt is voor zijn/haar vak en het goed doet? Een ‘sihteeri’ is gewoon de secretaresse van de directeur of de secretaris van de ambassade. Punt uit. Zij of hij doet haar/zijn werk goed en wordt er (min of meer goed) voor betaald. Ieder doet zijn/haar werk (= ‘hänen työ’, maar één talige vorm!)), als man of als vrouw. En of daar eventueel een transgender persoon werkt, doet talig helemaal niets ter zake.

Is het nu zo belangrijk of een kunstenaar/kunstenares (= ’taitelija’) een man of een vrouw is of iemand anders? Ze worden hopelijk geaccepteerd zoals ze zijn. Datzelfde geldt voor pianist/e, schilder/es (= ‘pianisti’, ‘maalari’) en ga zo maar door.

Sterker nog: er zijn beroepsnamen, die een nog uitgesprokener ‘mannelijke’ vorm hebben, ‘puhemies’ (voorzitter/voorzitster), ‘esimies’ (chef/fin) ‘puuseppä’ (timmerman/timmervrouw?), ’työmies’ (arbeider/arbeidster). De Finse woorden ‘mies’ (= man) en ‘seppä’ (= smid) zouden eventueel beledigend kunnen zijn, maar zijn het niet! De voorzitter/voorzitster (= ‘puhemies’) van het Finse parlement was vaker (en dat jarenlang en goed) een vrouw, maar ik kan me niet herinneren, dat iemand zich over dit algemeen gebruikte ‘mannelijke’ woord ook maar enigszins druk heeft gemaakt. Misschien wel in humor of satire, maar zeker niet serieus. Maar ja, de gevoeligheid van het Nederlandse en het Finse volk voor benamingen ligt in onze landen talig nu eenmaal anders. En dat is historisch zo gegroeid. En er bestaan ook talen, waar het mannelijke of vrouwelijke in ‘waarde’ nog sterker of beter gezegd anders benadrukt wordt dan in het Nederlands of het Fins.

Dus het is maar de vraag, of zoiets op korte termijn wel veranderd kan worden of zich als vanzelf in de loop van de tijd verandert (of niet). Sanna Marin is een internationaal opvallende jonge vrouw, en zij is de Finse ‘pääministeri’ (= premier). Maar misschien loopt het Nederlands hier parallel met het Fins, want wat zou de vrouwelijke vorm van premier kunnen zijn? Première? Nee toch!

Laten we het dit keer maar hierbij laten. Wellicht een volgende keer verder, bijvoorbeeld over de uitspraak van het Nederlands en het Fins.

Peter Starmans

NEDERLAND en FINLAND, mei 2022

Omdat ik (met vrouw uiteraard) begin mei naar Nederland wilde gaan om mijn familie aldaar eindelijk eens na meer dan twee jaar weer te zien , moest ik de o zo mooie, prille en uiterst voorzichtig beginnende lente in Kerava met zijn alom bekende prachtige wilde-kersenbloesem de hele stad door achter me laten; om dan na twee weken weggeweest te zijn te moeten constateren, dat ook hier de lente al zomer begint te worden; dus vooral fris groen overal rondom ons heen en veel bloesem al uitgebloeid is (behalve dan uiteraard de ook frisse appelbloesem, de fraaie rododendrons en de kleurrijke sering).

Toen we van Seutula wegvlogen, heb ik me oprecht voorgenomen, deze twee weken in Nederland eens goed op te letten, om te kijken, of het anders geworden is en of de eventuele verschillen met Finland groter of kleiner geworden zijn. Dat is een interessante kwestie en ik hoop dat ik met mijn opmerkingen hieronder bij de lezer(es) iets aanraak, wat zij ook wel gezien hebben of waarmee ze het eventueel met me niet eens zijn, want een discussie erover zou zonder meer interessant kunnen zijn. Het gaat hier dus in hoofdzaak over een vergelijking tussen twee landen, maar met de opmerking erbij, dat ik in twee weken alleen maar iets (en zeker niet alles) van Nederland gezien heb en dat ik al lang in Finland in het zuiden woon, dus daarom ook veel van elders niet genoteerd kan hebben. Maar goed.

We werden op Schiphol afgehaald door mijn zwager, die ons meteen voorstelde, binnendoor naar Huissen te rijden, en niet over de snelweg, omdat die zo saai is en maar weinig van Nederland in de lente laat zien. Akkoord dus, al duurt de rit dan wat langer. Wel zo gezellig!

Opvallend is dat het groen nu in Nederland veel voller is dan het prille en doorzichtige lentegroen van Finland, maar dat is logisch, want Finland loopt wat dit betreft jaar in jaar uit wat achter! Opvallend is ook het ontbreken van echte bossen, al staan er overal langs de weg bomen, vooral loofbomen wel te verstaan, weinig berken of knotwilgen, die staan in Nederland elders, maar wel veel eiken, beuken, esdoorns, wilgen en populieren. Die heb je gedeeltelijk ook uiteraard in Finland, vooral in het zuiden, maar niet zo massaal, zo hoog en overweldigend door kracht. Langs de binnenwegen vaak zelfs aan beide kanten ervan, de weg omzomend als een oprijlaan naar de verte.

De polders zijn diepgroen en door het water ondergronds en bovengronds glinsterend en spiegelend in de zon; daarop zien we dan vaak rustig grazende koeien, schapen of geiten, soms een paar paarden, allemaal buiten in de polder onder de blote hemel, gras etend en verterend. Dit doet me, bij de koeien uiteraard, meteen denken aan de typische Hollandse, o zo smakelijk krachtige kaas, die van de verse melk gemaakt wordt: Old Amsterdam, Maasdammer, echte Goudse kaas en zo. Heerlijk, we hebben er veel van gegeten in deze twee weken.

Langs en dwars door de polders zien we sloten met eenden, ganzen en af en toe zelfs een reiger. Water is er overigens in Nederland echt voldoende, de rivieren van de delta, de Lek, de Rijn, de IJssel, de Waal en de Maas. In hun weidsheid (en vorig jaar zelfs in hun dreiging, daar komen we nog op terug) groots en niet te vergelijken met een rivier als de Vantaa in Zuid-Finland of de heerlijke uitgestrekte Finse meren: ‘Denkend aan Holland zie ik grote rivieren traag door oneindig laagland gaan’ (Marsman). Dat is een waarheid als een koe!

We zijn daarom echt tevreden in Huissen aangekomen, een oud stadje ten zuiden van Arnhem aan de Rijn. Als slot van de reis aldaar een vrij nieuw natuurreservaat, plassen, vol met broedende vogels van her en der. In het aangeplante riet. Met in de buurt de Gelderse Poort, de Lingewaard, polders en natuurreservaten vol bloemen, planten, vogels en ander klein gedierte. Iets wat je in heel Finland met zijn weliswaar vele, maar totaal andere natuurreservaten niet tegenkomt. Het verschil tussen Finland en Nederland is wat dit betreft heel groot.

Huissen is een heel oud stadje, al uit de Vikingentijd stammend. Het was vaak een speelbal tussen het hertogdom Kleef en dat van Gelderland. Met een eigen status, een eigen taal en een eigen traditie. Het ommuurde stadje heeft een grote rol gespeeld tijdens onze Tachtigjarige Oorlog, het is belegerd, veroverd, verwoest en weer opgebouwd. Telkens maar weer.

In de Tweede Wereldoorlog is Huissen in 1943 gebombardeerd, in de herfst 1944 heeft het een ruime tol moeten betalen bij de bekende slag om Arnhem, rond de mislukte luchtlandingen van de geallieerden (één brug te ver!), zo waarheidsgetrouw mogelijk beschreven door de Britse historicus Antony Beevor (ook in het Fins vertaald).

Als je dus aan Nederland en Finland denkt, is de geschiedenis (ook de moderne) van beide landen zo heel anders verlopen, zodat de mensen die er wonen ook anders geworden zijn, wel anders moeten denken en voelen, jong of oud. Zo vaak per jaar moet ik in onze woonvereniging in Kerava de Finse vlag hijsen vanwege een Finse veteranendag of onafhankelijkheidsdag, terwijl Nederland van zijn kant de viering van de bevrijding van bezetting door Duitsland van 1940 tot 1945 begin mei terecht als volk tezamen groots en waardig viert. Beide gebeurtenissen zijn echt aan beide kanten belangrijk en gedenkwaardig, maar de oorlog erachter was in de twee landen zo anders: de Finse Winteroorlog en de Voortzettingsoorlog met heel veel eigen slachtoffers en een eigen, op Rusland bevochten vrijheid, dat arme Finland, alleen gelaten door de geallieerden; de Nederlandse bezetting van vijf lange jaren, uiteindelijk bevrijd door dezelfde geallieerden, bevrijd van dezelfde Duitsers, die juist tijdens de Voortzettingsoorlog Finland echter wezenlijk gesteund hebben. Moeilijk dit bij elkaar te denken.

De geschiedenis erachter is zo verschillend en dat heeft de mensen die er geboren worden bestempeld en bepaald, ook de jongere generaties. Denk maar aan de verschillende reacties die de oorlog in de Oekraïne in Nederland en Finland oproepen. Gedurende deze twee weken dat we in Nederland waren, in de media prominent aanwezig. Maar genoeg hierover nu. Mijn conclusie hier luidt: de eigen geschiedenis heeft onze twee landen heel anders getroffen en bepaald, en dat maakt een groot verschil, of je dat nu wilt of niet.

Wat me wel opviel in deze twee weken is het grote aantal bloemen en planten (heus niet alleen maar tulpen, rozen of meidoorn), en voorts het grote aantal vogels die in mei in Nederland broeden, tjilpen of rondkrijsen, in het overbevolkte Nederland, en toch aan alle kanten en op vele plaatsen. Natuurlijk zijn er in Finland ook bloemen, planten en vogels, dat weet ik heus wel. Maar zo veel minder en andere, de moeite waard om de twee landen eens met elkaar te contrasteren. We waren in de Hortus van de Nijmeegse universiteit, een grote tuin met honderden wilde planten en bloemen van eigen bodem, een feest om er te zijn en ervan te genieten, met weliswaar veel planten, die ook in Finland voorkomen, maar ook veel die in Finland nauwelijks of niet voorkomen. Door de gesteldheid van de bodem, door het klimaat enzovoorts. Hier zie ik een duidelijk contrast.

Tussendoor keken we ook, vooral ’s avonds uiteraard, want overdag scheen de zon dit keer uitbundig en was het zomers warm, teevee. Het nieuws was internationaal in grote lijnen hetzelfde, maar anders gebracht, misschien professioneler, algemener. In Finland is het internationale nieuws ook wel goed, maar noorderlijker, meer toegespitst op de Oostzee, op Scandinavië en uiteraard op Rusland.

De kwestie van het lidmaatschap van Finland en Zweden met de NAVO kwam in beide landen deze twee weken telkens ter sprake, maar in Nederland meer als iets verrassends, als iets bijzonders en wat betreft de EU ook interessant nieuws, in Finland echter vooral problematisch nieuws, het land zelf betreffend. Hier moet ik wel zeggen, dat in Finland dit nieuws telkens door zeer onderlegde commentatoren begeleid werd en wordt, in Nederland ook wel, maar vooral dan begeleid door media-journalisten, die op de hoogte zijn, maar niet zonder meer vakmensen.

Opvallend was wel, dat er in Nederland evenveel op teevee gediscussieerd wordt dan in Finland, maar de discussie lijkt me in Nederland gevarieerder, spontaner, afwisselender, met veel meer gesprekspartners. In Finland stoorde het me de laatste tijd vooral, dat je telkens dezelfde gezichten ziet en zag, die iedere keer herhaalden, wat ze al eens gezegd hadden. Wat meer verschillende stemmen zou naar mijn smaak beter kunnen zijn.

Opvallend was ook, dat de reclame op het Nederlandse scherm heel anders van opzet was; er is veel, misschien te veel reclame op het scherm, in beide landen (tja, reclame betaalt immers het programma), maar vooral … de reclame is zo anders opgemaakt. In Nederland wat speelser, kinderlijker zou ik bijna willen zeggen, meer getekend, sneller en afwisselender in ieder geval; in Finland misschien wat trager, serieuzer of wellicht wat moreler, protestanter als je wilt. Hierover heb ik mijn mening nog steeds niet gevormd. De moderne media zouden de moeite van het bekijken, onderzoeken en vergelijken waard kunnen zijn.

We waren op bezoek in Culemborg, Nijmegen, Gennep, Houthem bij Valkenburg en Maastricht. Oude steden en stadjes, waar de historie direct in het oog springt, historie van nu en historie uit een diep verleden.

Die historie uit het verleden hoef ik hier niet meer te herhalen, dat is vanzelfsprekend en duidelijk. De Romeinse geschiedenis, de geschiedenis van onze Gouden Eeuw, de strijd tussen de religies, rooms katholiek aan de ene kant, streng protestants aan de andere kant. Dat alles zo anders dan de Finse historie.

Wat betreft de historie van het nu denken we bijvoorbeeld aan de Europese overstromingen in het Rijnland, in Wallonië, maar ook in Zuid-Limburg, vooral dan in Valkenburg, in juli 2011. We werden via vrienden geconfronteerd met een man, die zijn huis plotseling moest verlaten en elders moest gaan wonen (en er nog steeds woont) vanwege het woeste geweld van een snelstromend, de woningen instromend riviertje, in dit geval de Geul met name, die volledig buiten zijn oevers was getreden en op veel plaatsen erg veel onheil aanrichtte. Valkenburg is zo’n mooi toeristisch stadje, de Geul is zo’n idyllisch riviertje, uniek om erlangs te wandelen. Jawel, ik ben er zo vaak geweest en heb ervan genoten. Dat hebben we dit keer weer gedaan. Maar zo is het niet altijd! In juli 2021 was het helemaal mis. Een teken aan de wand voor Nederland, dat het gevaar niet alleen vanuit de zee dreigt, maar ook vanuit de rivieren, waarmee Nederland als deltaland zo gezegend is. Vanuit de Rijn, vanuit de Maas en ga zo maar door. Dat probleem is er in Finland in ieder geval niet, al overstromen ook daar de rivieren in het westen elk jaar (vooral in West-Finland), na de winter in de smeltperiode, maar dat is toch anders, minder bedreigend maar wel lastig voor de mensen die er wonen.

‘Wind en wee en wolken, wegelen van Gods heiligen voet’ (Guido Gezelle).

De wind waait in Nederland veel, de polderweiden glanzen in de zonneschijn, de wolken zijn een teken van regen, storm of onweer. Goed zo! Een paar jaar geleden verweet men echter Nederland dat ze de boot gemist hadden: in vergelijking met Denemarken bijvoorbeeld was de techniek van zonnepanelen en moderne windmolens achtergebleven. Nou ja, dat kon toen misschien kloppen, maar nu is het toch wel opvallend, dat er op vele daken overal in Nederland zonnepanelen geïnstalleerd zijn, tien tot twaalf op één dak. Verder is het ook opvallend, dat er overal in het land talloze windmolens aan het draaien zijn om energie op te wekken. Dat troost: Nederland gebruikt steeds meer de zon en de wind, om minder afhankelijk van olie, kolen of gas energie op te wekken. Dus nu is het land kennelijk snel aan het inhalen. In Finland ook wel, maar door minder zon en minder wind in veel mindere mate, al is men in Finland ook actief aan het zoeken naar moderne middelen om energie op te wekken. Er zijn zeer zeker zonnepanelen (meestal bescheiden twee tot zes per dak), er staan in het land ook windmolens te draaien, dat wel, maar of het effect ervan zoveel is dan in Nederland? Dat weet ik nog zo net niet! Vanwege de klimaatverschillen uiteraard, vanwege andere mogelijkheden waarmee geëxperimenteerd wordt? Een verschil is er op dit moment in ieder geval wel!

Afsluitend zou ik willen zeggen, dat Nederland modern is (zoals Finland ook). Ze hebben zoveel mogelijk geregeld of zijn bezig het te regelen, of we nu denken aan gezondheid, verkeer of communicatie. Maar … een steeds meer verfijnde regeling van het leven van een dichtbevolkt gebied van de aarde (wat ook geldt voor Zuid-Finland) betekent wel veiligheid, maar ook de onveiligheid van: als er wat misgaat, loopt het vaak in het honderd.

De infrastructuur van treinbanen of autowegen is modern maar ook kwetsbaar, zodat er chaos kan ontstaan en vaker ontstaat op de wegen (files hebben we deze twee weken een drietal keer meegemaakt), in de trein door stilstand of vertraging.

En vooral nu hebben we het gemerkt op Schiphol, toen we terug naar Finland wilden vliegen. We waren er op tijd, een uur of drie van tevoren. De koffers konden we nog kwijt, maar toen hebben we meer dan twee uur in een rij naar voren (nee nee, op en neer, naar buiten en naar binnen) moeten drentelen en voortsjokken, voordat onze handbagage gecontroleerd werd en wijzelf ook. We hadden daarna zelfs geen tijd om een borrel of stroopwafels te kopen, want we moesten ons haasten het vliegtuig naar Helsinki te halen. We waren gelukkig net op tijd, het vliegtuig had wat vertraging en had ook een tijdje op de passagiers gewacht, die door de chaos eigenlijk te laat aan kwamen draven. Tja, dan zie je maar, wat er in een zo goed geregeld land als Nederland door ontregeling zoal kan gebeuren. Maar ja, gelukkig zijn we uiteindelijk op Seutula veilig aangekomen en … weliswaar wat later, maar tevreden konden we in ons eigen bed van de vermoeienissen van de reis uitrusten. Op het vliegveld in Vantaa was alles goedgeregeld en rustig. Dat is weer een voordeel van Finland. Rust heb je daar meer dan in Nederland.

Peter Starmans

Petrus op de romeinse brug over de Maas in Maastricht

Zicht over de Maas in Maastricht

Het stadhuis in Maastricht, ontworpen door Pieter Post

Die cultuur (breed verstaan) blijft de laatste jaren wat mager bedeeld. Vroeger had je nog wel lezingen over Nederlands-Finse onderwerpen of Nederlandse filmvoorstellingen. Dat heeft echter in de moderne mediawereld weinig zin meer, zoals ook laten we zeggen het organiseren van goedkopere reizen naar Nederland. De wereld is zo veranderd. Prima, maar wat dan?

Zou het (naast het organiseren van een kerstviering, een tentoonstelling- of museumbezoek) ook niet nuttig kunnen zijn, wat meer aandacht via de site bijvoorbeeld te besteden aan boeken, aan Nederlands-Finse actualiteit in de media, aan historische relaties tussen Nederland en Finland?

Wat jaartjes geleden heb ik een blog onderhouden (Petrus, Hollantilainen ja Suomalainen), die zou ik weer in het leven kunnen roepen, zodat mensen die via de site of facebook of ook direct kunnen lezen en er eventueel op kunnen reageren.

Ik denk bij het bovengenoemde voorstel meer aan een soort ‘boekenplank’ met boeken die voor anderen misschien interessant kunnen zijn; of met vertaalde boeken, uit het Fins naar het Nederlands en uiteraard uit het Nederlands naar het Fins. Ik denk dan ook aan opvallende actualiteit, die met Nederland te maken heeft en in de Finse pers verschijnt. Er zijn zeker nog wel andere ideeën over, maar dit is slechts een voorstel om een begin te maken.

De echte, wat langere historische verhalen zou ik dan meer voor het Noorderlicht willen bewaren, zoals in het verleden ook al vaak het geval was. Aan een nieuw boek over de relaties tussen Finland en Nederland kunnen we nu vermoedelijk niet meer denken, maar ja, wie weet? We zijn al blij dat we er een stuk of wat (om precies te zijn vijf) hebben. Op deze manier zouden we samen met Dave (en Michel wellicht) en uiteraard het bestuur kunnen helpen, de site ook inhoudelijk wat aan te vullen. Hopelijk is er dan via dit medium dan ook meer interesse voor. Wie weet?

Met groet,

Peter Starmans

Op zondag zes oktober waren we welkom in restaurant Rupla, waar eerst de herfst-ALV gehouden werd – waarover direct meer – en het daarna de beurt was aan de heerlijke haringen met ui en de hutspot in twee versies: een schaal met en een schaal zonder vlees, dus … zoals u wel begrijpt; al of niet een vega- of vege- of vegetarische maaltijd.

De avond was goed bezocht, er waren wel een man/vrouw of vijftig aanwezig, de haringen (ons door de Nederlandse ambassade aangeboden; ook dit keer door onze ‘hoffotograaf’ Arie besteld en verzorgd) die Hollandse haringen met uitjes waren vet en voortreffelijk, de hutspot zelf was heel smakelijk, de koffie of thee erna waren fijn. Dat alles heeft de prettige sfeer zeer zeker positief beïnvloed.

Het was dus gewoon als vanouds gezellig, en het voelde heerlijk aan, weer eens met allerhand Nederlanders of aangetrouwden bij te kletsen, fijn zo. En de afdeling drankjes (bier, sap, water, limonade etc.) was welverzorgd, en Guido had zelfs via Schiphol ervoor gezorgd, dat er na lange tijd weer eens een voortreffelijk borreltje heel oude jenever aanwezig was. Zalig en tot de laatste druppel leeggedronken (maar niet alleen door mij hoor).

Omdat de ALV vóór het hutspotfestijn plaatsvond, heb ik begrepen, dat er ook in de regio gevierd werd, in Jyväskylä, in Oulu, in Turku en in Tampere. Ook daar zal het wel gezellig geweest zijn. Voorts was het min of meer nieuw (tenminste voor mij), dat de ALV via skype op vijf plaatsen tegelijk gehouden werd, zonder al te veel technische problemen. De reacties van elders naar Rupla waren eventueel wat traag, maar wel duidelijk en meelevend. Een pluim voor Guido en zijn bestuur, dat het zover is gekomen. De regio hoort er meer en meer bij, goed zo!

De ALV verliep verder rustig en goed. Daarom wil ik er graag nog even op terugkomen.

Mirjan en Sanne hebben er de afgelopen tijd effectief voor gezorgd, dat de ledenlijst eindelijk eens bijgewerkt is. En verder dat slechts 7% de contributie voor 2019 nog niet betaald heeft. Dat is zonder meer verheugend. Sanne legde voor ons op een heldere manier de baten en kosten tegenover elkaar, ook via de duidelijke beelden met de nieuwe en voortreffelijke beamer van de NViF ondersteund.

De evenementen in 2019 waren ruim bezocht en er waren vooral ook meer bijeenkomsten, in Uusimaa, de kernregio, maar klaarblijkelijk ook in de regio. Sinterklaas overal, de ontvangst bij Nieuwjaar overal, het Koningsfeest overal, het Leidens Ontzet overal; tevens waren er nieuwe initiatieven zoals het (jammer genoeg wat minder goed bezochte) bezoek aan de museumfabriek Werla, en verder de mosselmaaltijd en regelmatige borrelavonden. Heel fijn zo, en vrijwel allemaal dus ruim bezocht door leden en geïnteresseerden, zodat we echt kunnen zien, dat de NViF weer volop levend is en een gezonde toekomst tegemoet gaat.

De digitalisering van onze vereniging is veelbelovend op gang gekomen, Dave en Michel zorgen er goed voor, maar hopen wel op meer bijstand, zowel technische als inhoudelijke hulp. Bij dat laatste wil ondergetekende wel graag zoals tot nu toe een rol spelen, bij dat eerste laat ik echter het initiatief graag aan jongere leden over, die de elektronica met de paplepel ingegoten gekregen hebben. De digitalisering heeft uiteraard alles te maken met de site, die er overigens nu al prompt uitziet, maar ook wel met de facebookpresentatie, met het Noorderlicht en andere publicaties. Bij die laatste twee zouden zonder meer leden hun steentje kunnen bijdragen, want een goede inhoud van de site en Noorderlicht is belangrijk voor een vereniging als de NViF. De afdeling foto’s is al goed verzorgd en zal zeer zeker verder ontwikkeld en gestroomlijnd worden door Arie, Dave en anderen.

Bas pleitte voor een deelname van het mkb (midden- en kleinbedrijf), in zoverre het Nederlanders in Finland betreft, aan de site, aan het Noorderlicht en wellicht ook aan de evenementen. Dat lijkt me fijn en effectief ook, want zo kunnen beginnende of al lopende kleinere firma’s (door Nederlanders gerund) tevens onder Nederlanders bekend worden en zorgen voor eventueel contact met hen of wederzijdse diensten. Dat zou ik een nieuw initiatief willen noemen en is zeker iets anders dan het zoeken van sponsors voor de vereniging. Die zijn goed verder, ook voor ons, maar dit is iets anders.

Sanna bracht naar voren dat het goed zou zijn wat meer voor de jeugd binnen het kader van de NViF te organiseren. Sinterklaas is al zoiets, maar zij dacht hierbij bijvoorbeeld aan filmmiddagen of -avonden. Uit het publiek kwam meteen de reactie (ook vanuit de Nederlandse school) dat de zaterdagschool al het een en ander doet. Dus toen werd het meteen duidelijk dat hechte samenwerking tussen de NViF en de Nederlandse school niet alleen te wensen is, maar ook gestimuleerd moet worden. Is de zaterdagschool toch ooit eind jaren tachtig uit de NViF ontstaan, nog wel onder mijn voorzitterschap! Een probleempje ontstond wel, omdat het begrip ‘jeugd’ (door Sanna geopperd) wat onduidelijk is: de jeugd van de zaterdagschool bijvoorbeeld of ook de jonge mensen, die daar al niet meer op zitten, de jongeren dus? Bovendien zitten niet alle Nederlandse kinderen in Finland op deze school. Daar zou de NViF een rol kunnen spelen. De discussie bleef wat vaag, maar dit idee is zeker voor ontwikkeling vatbaar.

Opvallend was ook de wens uit het publiek, meer aan gezamenlijke sport te doen. De NViF heeft al meerdere malen ijsloopwedstrijden mede georganiseerd, bijvoorbeeld door het meedoen met de Finse ‘Elfstedentocht’ in Kuopio of op het meer van Tuusula. Ik ben benieuwd wat hieruit voortkomt, sporten is uiteraard gezond en bindt samen, dus waarom niet ook binnen de NViF?

Met groet,

Peter Starmans