In de Finse vertaling: ”Pelastuneet. Franki perhe joka selvisi.” (2010)
Gordon Sander is een zoon van dochter Dorrit van de familie Frank, die de oorlog overleefde en gered werd. In Den Haag weliswaar en niet in Amsterdam, in de Pieter van den Zandestraat 12 en niet aan de Prinsengracht 263.
Gordon Sander is in Finland bekend als een Fins-vriendelijke Amerikaan, die lovend en met uitgebreide journalistieke kennis van zaken en veel gerichte interviews en bezoeken welbeslagen een goed en pro Fins boek over de Finse Winteroorlog heeft geschreven: Gordon F. Sander, ‘The Battle of Finland 1939 – 1940’/’Taistelu Suomesta 1939-1940’ (februari 2010). De oorspronkelijke titel van het boek in manuscript luidde: “What Free Man Can Do. The Untold Story of the Winterwar.” Vooral deze betiteling duidt de tendens van bewondering van Sander voor de Finse strijdkrachten tijdens de Winteroorlog goed aan.
Maar het is toch wel interessant en zeker niet vaak voorkomend, dat dezelfde Amerikaanse auteur binnen één jaar twee van zijn boeken in het Fins vertaald ziet. Over het tweede boek dus, over de redding van de andere familie Frank, gaat het nu hier. Over een familie Frank met vader Myril, stammend uit een Rijnlandse wijnbouwfamilie, moeder Flory, en hun twee dochters, Sybil en Dorrit. Het betreft hier vier geredden, ‘pelastuneet’, vier Joodse mensen, die gered zijn voor de dreigende ondergang in een concentratiekamp van Hitler, gered, door vanaf juli 1942 tot mei 1945 (zonder verraad weliswaar maar wel in grote spanning en ontbering) in onderduik in het hartje van Den Haag de oorlog overleefd hebben. Het boek is een degelijk, verantwoord en goedgeschreven journalistiek verhaal van Gordon Sander, zoon van Dorrit Sander-Frank, die in mei van dit jaar vanwege de publicatie van de Finse vertaling van het boek een paar dagen in Finland was (vgl. een goed interview in het tijdschrift Anna van 10 mei 2010), een verhaal met een brede opvatting van wat er in zo’n boek gezegd kan worden. Heus niet alleen het doen en laten van een naar Nederland gevluchte Duits-Joodse familie in een voor hen levensgevaarlijke oorlogstijd, bedreigd door de systematische idiotie van iemand als Hitler. In ‘Pelastuneet’ wordt vanuit de negentiende eeuw ook de Joodse problematiek in Duitsland belicht, onder Bismarck nog een tijdlang positief (dus eigenlijk historisch gezien verrassend jodenvriendelijk), maar na de Eerste Wereldoorlog al snel negatief, omdat velen in het verslagen Duitsland de oorzaken van de ellende in het Europa van toen bij een nabije zondenbok gingen zoeken. Steeds duidelijker kregen daarom de Joden – zeker bij de groeiende groep van extreem rechtsen – de schuld van alle ellende, die radicaal gewroken moest worden (denken we alleen bijvoorbeeld maar aan de volkomen onbegrijpelijke en gruwelijke moord op de zo begaafde Joodse minister van BZ Rathenau in 1922) en juist deze anti-Joodse neiging pikte de Nationaal Socialist Hitler op en bouwde die systematisch en zwart op wit geformuleerd uit (lees maar ‘Mein Kampf’) tot een dergelijke belichaming van jodenhaat, die felle en consequente jodenvervolging en dan zo mogelijk totale jodenverdelging tot resultaat zouden hebben, zoals iedereen nu eigenlijk wel weet.
In het boek van Sander worden eerst de gouden tijd van de jaren twintig, ‘die goldenen zwanziger Jahre’, in Berlijn aan de hand van de lotgevallen van de familie van Myrtil Frank uit Breitenheim, zijn vrouw Flory uit Frankfurt en hun dochters Sybil en Dorrit – beiden in de jaren twintig geboren in Berlijn – belicht. Dan treedt sterker en sterker de politieke dreiging van de nazi’s naar voren, het begin van de Joodse vervolgings-ellende in Duitsland wordt zichtbaar, het vertrek naar Nederland van vele Joden, o.a. twee (!) families Frank, wordt een feit, de ene familie Frank gaat eerst naar Scheveningen, vandaar via Bussum naar Amsterdam, om van daaruit uiteindelijk in Den Haag, in de Pieter van den Zandestraat 12, juli 1942 onder te duiken, terwijl de andere familie Frank een paar dagen eerder haar heil zocht in het Achterhuis aan de Prinsengracht 263 in Amsterdam. De oorlog wordt na juli 1942 dus in onderduik beleefd, en vooral de gebeurtenissen tijdens de hongerwinter 44/45 worden in dit boek van Gordon Sander uitgebreid uit de doeken gedaan, met alle spanningen binnen en buiten de familie, de bevrijding komt dan uiteindelijk en emigratie naar Amerika volgt tenslotte.
Allemaal goed en wel en Gordon Sander heeft dat alles uiterst consciëntieus en beeldend gereconstrueerd, maar hij heeft het niet zelf meegemaakt. Dit verhaal van de familie Frank blijft een verhaal onder vele en ontleent zijn extra impact vrijwel alleen aan de goed beschreven en samengevatte (voor)oorlogs-omstandigheden in Duitsland en Nederland en voorts indirect aan het feit, dat een andere familie Frank (de beroemde, die van het Achterhuis) ook in parellelle omstandigheden ondergedoken heeft gezeten.
Het boek de ‘Pelastuneet’ is, zoals gezegd, een interessant en met vlotte hand geschreven oorlogsboek, een boek dat ook stoelt op veel Engels/Amerikaans materiaal, wat op zich al interessant en positief is, het boek is dus een ‘aanrader’, jawel. Maar toch wil ik hier wat de vertaling en de taal ervan betreft wat opmerkingen maken.
De vertaling lijkt me over het algemeen goed, vlot en juist, al heb ik de oorspronkelijke Engelse niet in handen gehad. Maar … er staan in het boek tientallen zo niet meer Nederlandse en Duitse woorden, die zaken van de jaren dertig en veertig in Nederland en Duitsland benoemen en die dan als woord of begrip letterlijk geciteerd worden. Misschien om een ‘couleur locale’ aan het boek te geven? Alles goed en wel, maar dat is dan vermoedelijk in een Engelse tekst gemakkelijker en beter te waarderen dan in een Finse tekst en het is zelfs de vraag of het in een Finse tekst zin heeft, zulke citaat-woorden/citaat-begrippen letterlijk over te nemen. Zeker als in die woorden uitermate veel en vaak storende spellingsfouten staan. Hiervan een paar voorbeelden: Twee maal ‘de stilj’ voor De Stijl, een wereldberoemde kunstrichting uit Nederland; ‘2nd Klasse’ voor de 2eklasse van een trein; ‘Vilhelmiina (ok), Moeder das Vaderlands’ i.p.v. Moeder des vaderlands; ‘Overweenissa’ i.p.v. Overveenissa; ‘Erich Muhsam’, een Duitse schrijver met de naam Mühsam; ‘Felix der Katter’ i.p.v. der Kater etc. Maar erger voor mijn ogen/oren zijn zaken als: ‘Tunne aiheutti noille onderduikereille – eli “Maan alle meneville” – …; ‘onderduikereita’; ‘Februaristakingiin’; ‘koulua käyvien meisjejen’; ‘Ridderzalin’; ‘Vergeltungswaffejaan’; ‘Endlösungista’; ‘Nederlandse handelsmaatschappijin’ etc. Dat Fins verbuigen van zulke typisch Nederlandse of Duitse woorden respectievelijk begrippen zie ik niet zo zitten. Bij namen van steden, straten of personen is het normaal en vanzelfsprekend – ‘Hollannin’, ‘Haagiin’, Rivierenbuurtin’, ‘Stadhouderskaden’ (beter Stadhouderskade:n’?) etc. – maar … een historisch woord, dat mogelijk wel vertaald kan worden, zou ik gewoon in het Fins vertalen en niet (of wellicht slechts als onverbogen woord) citeren en ik zou het voorts zo nodig eventueel in een voetnoot onder aan de bladzijde voor de Finser lezer/es verklaren: ‘piloutuja’ (onderduiker), ‘nälkätalvi’ (hongerwinter), ‘helmikuulakko’ (februaristaking) etc. Overigens, dat kort en duidelijk verklaren ter plekke (via een voetnoot bijvoorbeeld of als woord met korte uitleg in een toegevoegde verklarende woordenlijst) van Nederlandse en zeker ook Duitse oorlogsbegrippen is voor een Finse (en Nederlandse?) lezer/es bij zo’n populariserend historisch boek eigenlijk een noodzakelijk iets, lijkt me. Dat gebeurt wel af en toe, maar in dit boek jammergenoeg veel te weinig. Welke (jonge) doorsnee-lezer in Finland (en Nederland) weet precies wat ‘Februaristaking’, ‘Dolle dinsdag’, ‘Bijltjesdag’ of ‘Gauleiter’, ‘Sturmabteilung’, ‘Reichsprotektor’ en zo betekent? Soms volgt er in het boek wel een Finse vertaling of woorduitleg, maar heel vaak ook niet. En een woordvertaling is niet hetzelfde als een preciese en korte woordverklaring in een voetnoot op dezelfde bladzijde! Deze lacune lijkt me daarom een gemiste kans. Zulke voetnoten zouden een boek als dit veel rijker en leesbaarder hebben kunnen maken, de citaat-woorden in het Nederlands of Duits in de tekst zelf storen en irriteren zo zonder nadere verklaring te veel. Ook een goede personen- en zakenindex zou een hele hulp bij het gebruiken van het boek hebben kunnen zijn. Het betreft hier toch niet een roman, maar meer een historisch non-fictie boek, een ‘Sachbuch’.
Eén vertaling van een in Holland verspreide spandoektekst (belangrijk in de loop van het boek) lijkt me nogal aan de zwakke kant: “V=VICTORIE, WANT DUITSLAND WINT VOOR EUROPA OP ALLE FRONTEN”, in het Fins vertaald als: “V = voitto Saksalle kaikilla rintamalla.” Juist de clou van die slagzin is toch, dat Duitsland dat alles, wat het toen deed, ‘voor Europa’ overhad, ter redding, ter verlossing van Europa, en die clou wordt nu juist weggelaten, jammer …
Ook al wil ik het leed van de andere familie Frank niet onderschatten of het boek als oninteressant of niet zo waardevol boek hier afvallen, nee, dat helemaal niet, ik wil het boek zelfs – zoals gezegd – het Finse (en na verschijnen van een Nederlandse vertaling het Nederlandse) lezerspubliek aanraden, maar één langer citaat aan het eind van het boek wil ik toch geven, dat me enigszins verbaasd de ogen opende: “Olisivatko Anne Frank ja hänen perheensä selviytyneet hongerwinteristä, kuten hollantilaiset sitä nimittävät, ellei heitä olisi kavallettu edellisinä kesänä? Oli vähällä, että heidän sukunimikaimansa eivät selviytyneet Haagissa. Sama päti Länsi-Hollannin neljään ja puolen miljoonaan asukkaaseen, jotka kokivat tuon helvetillisen talven.” (blz. 239). En … ”Jollakin tavoin Frankit selviytyivät viimeisestä talvesta. Melkoinen saavutus.’” (blz.261).In het Nederlands vertaald: ”Zouden Anne Frank en haar familie de hongerwinter – zoals de Nederlanders die winter (van 1944/45) noemden – overleefd hebben, als ze niet verraden waren in de zomer ervoor? Het scheelde niet veel of hun naamgenoten in Den Haag hadden het niet geklaard. En hetzelfde geldt voor die viereneenhalf miljoen bewoners van West-Nederland, die de hel van die winter hebben meegemaakt.” En: “Op de een of andere manier zijn de Franks deze winter doorgekomen. Een hele prestatie.” Of Anne Frank en haar gezin die ellendige hongerwinter in Amsterdam ook overleefd zouden hebben, is niet positief of negatief te beantwoorden. Maar wel weten we, dat Anne en haar zus Margot in Auschwitz erg geleden hebben en in Bergen-Belsen omgekomen zijn in uiterst ellendige omstandigheden, zie daarover bijvoorbeeld de indrukwekkende hoofdstukken in het nieuwe boek van Carol Ann Lee van 2009/2010, ‘Anne Frank, 1929-1945’ (verschenen zowel in een Nederlandse als een Finse uitgave). En …of het overleven van de hongerwinter voor Joodse onderduikers een grotere prestatie dan voor de vele anderen in het nog niet bevrijde Nederland van 1944/1945 was, kan ik eigenlijk ook niet beantwoorden. Misschien hebben ze gewoon geluk gehad. God zij dank!
Peter Starmans, lehtori
