Eind juli 2020 was het honderddertig jaar geleden, dat Vincent zichzelf verwondde en in het bijzijn van zijn broer Theo stierf. Dokter Gachet, die Vincent geestelijk begeleidde, toen hij uit het hospitaal van Saint-Remy naar het noorden mocht terugkeren, was al een tijdje wat verergerd, misschien omdat zijn patiënt Vincent kennelijk een oogje had laten vallen op zijn dochter Marguerite. Wie weet? Of dit gerucht waar was of niet, is nu niet meer te achterhalen. Of Vincent daarom zo down was, omdat hij merkte dat hij toch niet helemaal genezen leek te zijn epileptische aanvallen, waarvoor hij erg veel angst had; of dat de financiële zorgen van zijn broer, die ook niet zo gezond was, met zijn vrouw en hun zoontje Vincent hem bang maakten? Niemand weet het. Wat we wel weten is, dat hij zichzelf in de buik schoot en dat hij korte tijd erna daaraan overleden is, met de Franse woorden in zijn mond: ‘La tristesse durera toujours’, verdriet zal altijd wel blijven bestaan.
De mooie, wat oudere film uit 1991 ‘Van Gogh’ van Maurice Pialat gaat vooral over de periode van Vincent in Auvers-sur-Oise en ook de nieuwere, Pools-Engelse film ‘Loving Vincent’ uit 2017, heel origineel en pas weer op de Finse tv vertoond, beide films zijn beeldende interpretaties van het leven van Vincent. Vincent van Gogh is op dit moment werkelijk mondiaal populair (maar jammer genoeg niet tijdens zijn leven), nog steeds, en dat vooral vanaf 1990, honderd jaar na zijn tragische dood. Hij is voor velen een Nederlandse kunstenaar, die nog steeds en direct warme gevoelens oproept, gevoelens van troost, van bemoediging of wat dan ook. Vincent spreekt tot ons hart. Hij heeft fans in Japan, in Frankrijk, in Finland en waar dan ook ter wereld. Voor zijn werken worden bij Christies niet toevallig enorm hoge prijzen geboden en betaald. Jammer wel, dat hij er zelf of zijn broer Theo nauwelijks van hebben kunnen profiteren.
Twee mooie, vroege schilderijen van hem (een van het zeestrand bij Scheveningen uit de Haagse tijd en een van het protestantse kerkje, waar zijn vader dominee was, in Nuenen bij Eindhoven) werden in 2002 uit het Van Gogh Museum gestolen, en in een kortgeleden weer op tv vertoonde en goed gedocumenteerde jacht zijn die uiteindelijk weer in Italië teruggevonden, jaren later, ik meen in 2016. Engelsen, Italianen en Nederlanders werkten hierbij samen en waren blij, deze twee kostbare schilderijen van een van ’s werelds bekendste en geliefste kunstenaars min of meer onbeschadigd teruggevonden te hebben.
Pas geleden (nog in dit jaar) is er weer een schilderij uit het Singer Museum gestolen. Dat stemmige schilderij uit de Brabantse periode van Vincent stelt de tuin van de pastorie in Nuenen voor, met centraal in de verte de karakteristieke oude kerktoren, die al snel afgebroken zou worden en Vincents belangstelling trok. Alweer een item, waarover in vele landen, bijvoorbeeld ook in Finland, in kranten of tijdschriften geschreven werd. Of ze dit schilderij al op het spoor zijn, weet ik verder niet.
Alle drie genoemde schilderijen zijn producten van de vroege Vincent van Gogh uit zijn Haagse en Brabantse periode, toen hij dus nog in Nederland woonde en hij, onder deskundige begeleiding van het kunstgevoelige oog van zijn jongere broer Theo in Parijs en enigszins ook met raad van de Haagse schilder Anton Mauve, zijn toch wel grotendeels autodidactisch ‘scholing’ min of meer afsloot met zijn meesterstuk, ‘De Aardappeleters’, dat in het Kröller-Müller Museum hangt en veel bezoekers trekt.
Pas daarna (na Den Haag, Drenthe en Nuenen) trok Vincent eind 1885, via een paar maanden Antwerpen en een drietal jaren bij zijn broer Theo in Parijs, naar het zonnige zuiden van Frankrijk, naar Arles, en vervolgens een dik jaar jaar vrijwillig (maar ook wel door zijn omgeving afgedwongen) naar het hospitaal voor geestelijk gestoorden in Saint Remy en uiteindelijk dan naar Auvers-sur-Oise, even ten noorden van Parijs, waar zijn broer Theo met Jo Bonger en hun zoontje Vincent woonden. Vincent leefde en schilderde in Auvers onder het kritisch toeziende en begeleidende oog van dr. Gachet, niet erg lang jammergenoeg (slechts een paar maanden), toen hij zelf zijn enorm rijke en productieve, maar ook moeizame en gebeurtenisrijke leven met een kogel beëindigde en hij daar ook begraven werd, later samen met zijn lievelingsbroer Theo, die een half jaar na Vincent uit verdriet maar ook door zijn zwakke longen stierf.
Nu komt er in september naar Helsinki een kleine tentoonstelling met werk van Vincent van Gogh in het Didrichsen Art Museum, een tentoonstelling, die al door onze vorige ambassadeur Cees Bansema met enthousiasme werd begroet, omdat het de eerste tentoonstelling in Finland betreft, die alleen aan Vincent van Gogh gewijd is. Cees moest zelfs een paar keer op de Finse tv de uitspraak van de naam voordoen. Of dat verder geholpen heeft, die naam goed uit te spreken, weet ik echt niet, maar betwijfel ik wel. Hopelijk werpt overigens het corona-virus niet te veel roet in het eten, want ons beloofd zijn: 39 tekeningen, 1 ets en 2 schilderijen. De tentoonstelling duurt van 5 september 2020 tot eind januari 2021. Zie verder www.didrichenmuseum.fi! De tentoonstelling gaat echter wel gewoon door, maar er zijn wat beperkingen, o.a. wordt een begeleidende video over Vincent jammergenoeg niet vertoond, vanwege het bij elkaar zitten en de dreigende corona-virus.
De meeste tentoongestelde tekeningen zijn vermoedelijk vooral uit Vincents Haagse periode (van 1881-1883), toen hij al in 1880 definitief voor het schildersschap gekozen had, na jarenlange, moeizame omzwervingen door Engeland en de Borinage in België, via een verblijf Brussel voor en na zijn droevige reis als prediker bij de in droevige omstandigheden levende mijnwerkers. In Den Haag nu oefende en oefende hij met tekenen, dag in dag uit, onder zonneschijn of in de regen, in hitte of kou, vooral dus met tekenen, maar ook met werken in waterverf en later zelfs in olieverf. Ook in Nuenen, in Brabant dus (1883-1885), tekende hij veel, toen al lukte (zeker in de laatste periode, in 1885) het kunstzinnige handwerk steeds meer, soepel en als vanzelf tekende Vincent, vaak zelfs overrompelend goed. Dat kunnen we ook zeker in de getoonde tekeningen constateren. De grote tekenaar echter (en schilder uiteraard) uit de Franse periode na 1887 werd uiteindelijk volwassen in Zuid-Frankrijk, met name in Arles en Saint-Remy. Vincent van Gogh sloot door zelfdoding zijn leven af in Auvers-sur-Oise. Zijn levenskracht was op, tragisch maar ook waar.
Het Finse Didrichsen Art Museum heeft vooral contact gehad met het Kröller-Müller Museum op de Veluwe, maar toch hoop ik, dat er ook wat (rietpen)tekeningen uit die laatste Franse tijd meegekomen zijn, want meesterwerken zijn het, stuk voor stuk. Die tekeningen bevinden zich echter grotendeels in het Van Gogh Museum.
De in de tentoonstelling getoonde ets is de enige ets die Vincent gemaakt heeft, onder begeleiding van dr. Gachet, een portret van de dokter zelf voorstellend. Die ets is op zich wel interessant, maar Vincent was en werd ook geen meesteretser, zoals Rembrandt het bijvoorbeeld wel was.
Het schilderij van ‘Een straatje in Auvers’ (uit het Finse Ateneum) en verder een typisch zelfportret uit Parijs (uitgeleend naar Finland via het genoemde Nederlandse museum) zijn jammer genoeg de enige schilderijen die nu in Helsinki tentoongesteld worden. Slechts twee schilderijen dus, en wel uit Vincents latere en rijpe Franse periode. Toch ook twee voorbeeldige schilderijen van een Nederlandse (Hollandse of misschien beter Brabantse) kunstenaar, die wereldberoemd is geworden. OK dus, want de Didrichsen-tentoonstelling van nu heeft als titel ‘Tie taileilijaksi’ en gaat over Vincents (zeer moeizame) weg naar zijn superieure kunstenaarsschap. Misschien later wat meer echte schilderijen in Helsinki? Laten we dat dan maar hopen.
Waarom boeien werken van Vincent ons eigenlijk zo?
Uiteraard omdat hij een grote vakman en kunstenaar werd en was. Maar ook, omdat de tekeningen of zijn schilderijen zo humaan, zo menselijk zijn, zo vanuit het hart geschilderd of getekend, zonder bravoure, eerlijk en vooral dus heerlijk! Ook al was Vincents leven zwaar, arm en moeizaam, ook al was hij nooit (ten onrechte, maar hij was een onvermoeibare zoeker) tevreden met zichzelf en wilde in zijn werk alleen maar verder, toch was Vincent in de grond een optimist en een doorzetter, zoals bijvoorbeeld in de film ‘Loving Vincent’ heel duidelijk naar voren wordt gebracht. Zo werd het echt waar, dat Vincent de kijker direct en oprecht troost, hij deprimeert eigenlijk nauwelijks, ondanks zijn soms grondige somberheid in zijn kunst en al was zijn eigen leven zeer tragisch en vol nare wederwaardigheden, toch staken zijn teleurstellingen diep in zijn werk, zonder te kwetsen of te irriteren. Hij viel vaak, stond weer op en ging rustig verder, wat willen we nog meer?
Een interessante discussie is er sinds 2012 rond de dood en vooral rond het laatste schilderij voor Vincents zelfdoding gaande. Al in 2012 meldden Louis van Tilborgh, een van de meest bekende Van Gogh-kenners, en zijn collega Bert Maes, dat de ‘Boomwortels’ vermoedelijk Vincents laatste schilderij voor zijn dood is geweest. De argumenten waren toen al duidelijk en kwamen uit het onafgemaakte van dit schilderij (terwijl Vincent normalerwijs zijn schilderijen snel afwerkte) en vooral ook (een soort kattebelletje) een opmerking van Andries Bonger (Vincents zwager, een broer van Jo, de vrouw van Theo) over het laatste werk van Vincent.
Nu, op 28 juli 2020 is er in Auvers een gedenkteken onthuld op de meest waarschijnlijke plaats, waar dit laatste schilderij geschilderd is. Interessant is het wel, hoe de directeur van het van Gogh instituut in Parijs, Wouter van der Veen, dit bewijs gevonden heeft. Hij heeft oude postkaarten van Auvers onderzocht en er een gevonden, waar de plek vrijwel zeker in 1905 gefotografeerd werd. Het Van Gogh Museum in Amsterdam heeft deze vondst bevestigd, zodat de laatste Van Gogh met heel grote waarschijnlijkheid definitief gevonden is. Dus niet het wel prachtige, maar ook intrieste en melancholische ‘Korenveld met opvliegende kraaien’ is het laatste schilderij van Vincent voor zijn dood, zoals lang werd beweerd, maar de ‘Boomwortels’.
Overigens ook is het interessant, dat het ‘Straatje in Auvers’, dat in bezit is van het Ateneum te Helsinki en op de tentoonstelling aanwezig zal zijn, ook (rond 1990, zijn honderdste sterfdag) in discussie is geweest, omdat het ook een onaf schilderij betreft uit de allerlaatste periode van Vincent in Auvers-sur-Oise. Helsingin sanomat meldde deze vondst uitgebreid op 1 augustus 2020. Ook internationaal bleek dit nieuws de moeite van het uitgebreid opnemen waard. Vincent van Gogh is nog steeds alom een beroemdheid, een ‘star’.
Een interessante roman van Theun de Vries uit 1972 heet ‘Vincent in Den Haag’. Dit boek zal wel moeilijk nog te krijgen zijn, tenzij tweedehands, maar ik heb het toevallig eens gevonden in (Oost-)Duitse vertaling! Als e-boek is het nog wel te bestellen. Natuurlijk zijn de brieven van (en aan) Vincent hooginteressant en meerdere keren verkort of allemaal en in hun geheel uitgegeven, maar die zijn toch wel moeizaam te lezen en tevens erg uitgebreid. Mijn artikeltje hier is vooral gebaseerd op artikelen en boeken van Jan Hulsker, Jos de Gruyter, Louis van Tilborgh en Hans Luijten, allemaal goede kenners van onze beroemde landgenoot en schilder Vincent van Gogh.
Met groet, Peter Starmans
